بخشی از مقاله
مدیریت کاهش خطر پذیری کلان شهر تبریز در برابر خطر زلزله
چکیده
موضوع تأمین ایمنی شهرها و شهروندان در برابر مخاطرات طبیعی به خصوص زلزلـه یکـی از اهداف اصلی برنامه ریزی و مدیریت شـهری اسـت و پـژوهش در خصـوص آسـیب پـذیری ایـن مناطق و شناخت نحوه مقابله با آن و به تعبیری مدیریت بحران زلزله بسیار لازم و ضروری است. بـا توجه به این مهم و به منظور مدیریت ریسک و خطـر پـذیری کـلان شـهر تبریـز در برابـر زلزلـه و شناسایی تهدیدها، فرصت ها، نقاط ضعف و قوت این تحقیق مورد توجه قرار گرفته اسـت. در ایـن پژوهش سعی گردید مبانی، تئوری ها، نظریه ها، قوانین و سیستم های به کار گرفته شـده در سـایر کشورها مطالعه شده و بـر اسـاس آخـرین یافتـه هـا و نـوآوری هـای موجـود در مـدیریت بحـران، راهکارهای عملی برای بهینه نمودن و ارتقاء سیستم فعلی موجود مدیریت بحران کلان شـهر تبریـز ارائه گردد. همچنین بر اساس اطلاعات و داده های جمع آوری شده از منطقه مورد مطالعـه( کـلان شهر تبریز) به تحلیل جامعی از وضعیت خطر زلزله پرداخته شد و جهت تحلیل و آزمون فرضـیات، پرسشنامه ای با 34 سوال تهیـه گردیـد و نظـرات کارشناسـان امـر بـر اسـاس ایـن پرسشـنامه در زمینه های گوناگون با استفاده از طیف لیکرت و نرم افزار Mini Tab16 تحلیـل گردیـد. نتـایج بدست آمده نشان می دهد که بـر اسـاس رای اکثریـت آراء و نیـز تجـارب کارشناسـی و مهندسـی فرضیات تحقیق رد می شود و یا به عبارتی به علت نیاز گسترده به منابع و اعتبـار، امکانـات سـخت افزاری و نرم افزاری و نیز مکان های اسکان موقت، کلان شهر تبریز هنـوز بـه اسـتاندارد هـای لازم نرسیده است و نقاط ضعف عمده ای بـه خصـوص در بحـث بودجـه و منـابع دارد و بایـد در آینـده برنامه های کاهش اثرات سوانح طبیعی به خصوص زلزله در برنامه ریزی و مدیریت شهری بـه طـور گسترده لحاظ گردد.
کلمات کلیدی: زلزله، آسیب پذیری، مدیریت سوانح، کلان شهر تبریز
1
مقدمه
قرار گیری کشور ایران در کمربند جهانی زلزله و وجود نقاط جمعیتی متراکم، ایران را به کشوری شدیدا آسیب پذیر در برابر زلزله تبدیل نموده است به طوری که همه ساله شاهد وقوع فاجعه ای در گوشه ای از این سرزمین پهناور هستیم. از طرفی افزایش بی رویه جمعیت، ساخت و سازهای شهری و گسترش آن در حاشیه بدون برنامه ریزی متناسب و در نظر گرفتن تمهیدات لازم جهت پیشگیری و مقابله با بحران و حوادث مترقبه و غیر مترقبه، وخامت اوضاع را دو چندان کرده است. (درابک و همکاران، .(1383 :1 توجه به این نکته مهم است که در ادوار تاریخی کلان شهر تبریز، زلزله های متعددی روی داده است بطوری که شهر تبریز بیش از 12 بار با خاک یکسان گردیده است. همچنین چندین زلزله با بزرگی متوسط که بیشترین بزرگی آنها 4/4 ریشتر بود در مورخه 10 و 11 آذر ماه سال 1386 در شهر تبریز اتفاق افتاد که نشان از فعالیت گسل شمالی تبریز می باشد. اما نکته حائز اهمیت در بین همه این اتفاقات این است که در خصوص اقدامات پاسخگویی در برابر زلزله های به وقوع پیوسته، اشاره ای نشده است و یا به عبارتی در مورد نحوه مدیریت حادثه زلزله چه قبل از وقوع و چه پس از آن مطلبی ذکر نگردیده است. به طور کلی می توان چنین حدس زد که به علت نداشتن دانش پیشرفته در خصوص ساختمان سازی، ابنیه های مقاوم بتنی مسلح و فولادی و همچنین امداد رسانی و آواربرداری زلزله و سایر موارد، فعالیت های خیلی محدودی جهت مقابله با خسارات جانی و مالی زلزله صورت گرفته باشد. ولی با پیشرفت علوم مختلف در سال های اخیر؛ انتظار می رود که فعالیت های جدی تر و با اهداف مناسب کاهش ریسک خطر زلزله توسط سازمان های مرتبط و با مشارکت مردم انجام پذیرد. همچنین در این راستا می توان بیان نمود که سیستم های مدیریتی کاهش خطر پذیری در اکثر کشورهای دنیا و به خصوص در ایران دچار اشکالات عمده ای است که موجب به دست آورن نتایج ضعیف در مقایسه آماری خسارت سوانح می گردد. به طوری که سازمان های مختلف در دنیا سعی می نمایند روز به روز بر ارتقاء سیستم های خود بیندیشند و آنها را توسعه دهند. به عنوان مثال: سازمان مدیریت بحران آمریکا2 پس از آتش سوزی بزرگ کالیــفرنیا در سال 1970 سیســتم فرماندهی حادثه( ICS ) 3 و پس از رویداد تروریسـتی سپتامبر 2001 در آمریکا و همچنین گردباد ها و طوفان های سال های 2003 و 2004 اقدام به تدوین سیستمی تحت عنوان: سیستم مدیریت سوانح ملی4نمود. این سیستم با دستور رئیس جمهور آمریکا به دپارتمان ایمنی آمریکا در سال 2004 تهیه گردید و در سال 2008 نیز این سیستم مجددا" بازبینی شد و به کلیه سازمان ها جهت اجرا ابلاغ گردید.
2
با این رویکرد، در این مقاله قصد آن است تا برای اولین بار سیستم مدیریتی سوانح در کلان شهر تبریز را از گذشته تا به حال مورد تدقیق قرار داده و نقاط قوت و ضعف آن را به دست آورده و در نهایت جهت بهبود این سیستم، مدل و روش سیستم مدیریت سوانح ملی را برای مدیریت و فرماندهی سانحه زلزله در کلان شهر تبریز ارائه گردد.
نقشه شماره :1 نقشه خطر لرزه ای کشور ایران
مواد و روش ها روش تحقیق
این تحقیق به لحاظ روش تحقیق توصیفی و تحلیلی است و جنبه کاربردی و توسعه ای خواهد داشت. این نوع پژوهش، بسیاری از ویژگی های پژوهش های بنیادی را دارا است. مانند اصول مربوط به روش های گزینش نمونه، استنباط ها و تعمیم نتایج و یافته ها به جامعه ای که نمونه ای از آن انتخاب شده است. اما هدف پژوهش در این نوع تحقیقات، رشد و بهینه سازی یک پدیده یا روال یک فعالیت از طریق آزمودن مفاهیم نظری ( ذهنی)
3
در موقعیت های واقعی و زنده است. در واقع می توان گفت تحقیقات کاربردی ضمن داشتن بازده اقتصادی و مالی معمولا یک معضل و شکل بزرگ انسانی، اجتماعی و اقتصادی را نیز حل می نمایند. از مشخصات تحقیقات کاربردی می توان به موارد زیر اشاره کرد:
-1 از نظر زمانی زودتر از تحقیقات بنیادی انجام می گیرند. -2 درآمدزا هستند و به همین دلیل طرفداران بیشتری دارند.
-3 عمدتا" توسط سازمان های دولتی و خصوصی و کارخانه ها انجام می پذیرند، با این همه انشگاه ها و مراکز تحقیاتی نیز به این تحقیقات روی می آورند. ( آسایش، (22 :1381 یک پژوهش کاربردی در عین حال که می کوشد نظام مند باشد، فاقد دقت علمی کافی است. زیرا روایی درونی و بیرونی آن ضعیف است، هدف آن مبتنی بر شرایط است، نمونه آن محدود و غیر معرف است و کنترل ناچیزی بر متغیر مستقل دارد. از این رو یافته های این روش اگر چه از لحاظ عملی و کاربردی مفید است، اما نمی تواند مستقیما به متون علمی
تعلیم و تربیت مطلب جدیدی اضافه کند. ( همان منبع: (23 در این تحقیق ابتدا سیستم فعلی مدیریت سوانح در کشور بر اساس تجارب و نظر
خواهی و بر اساس اطلاعات حاصل از پرسشنامه و طیف لیکرت و نیز استفاده از نرم افزار Mini Tab16 مورد بررسی قرار می گیرد و سپس سیستم جدید مدیریت بحران که در کشورهای پیشرفته مورد استفاده قرار می گیرد؛ ارائه خواهد گردید.
طرح مســأله
عدم توجه به مکان یابی صحیح شهرها، رشد و توسعه شهرهای بنیان نهاده شده، همچنین عدم برنامه ریزی لازم جهت جلوگیری از رشد لجام گسیخته شهرها، مسائل فراوانی از جهت مصونیت شهرها به بار آورده است. این توسعه باعث شده است شهرها روی مسیرهای اصلی گسل و یا حریم رودخانه ها و مسیل ها ساخته شود. بلایای طبیعی حد و مرز نمی شناسد و در مقیاس گسترده عمل می کند. وقوع بلایای طبیعی نظیر: زلزله و سایر خطرات دیگر در کلان شهر تبریز امری غیر قابل انکار است و یکی از نکات مهم و قابل تأمل از نکته نظر وقوع حوادث و سوانح به شمار می رود ولی این نکته که می توان تلفات وقوع بلایای طبیعی را به حداقل رساند، مسأله ای است که در تمام نقاط دنیا جا افتاده و با راهکارهای مختلف این امر نهادینه شده است.
نخستین زمین لرزه شدید تبریز که در تاریخ ها و نوشته های دیگـر، یـادی از آن رفتـه است، زمین لرزه سال 244 هجری قمری ( برابر با 858 مـیلادی ) اسـت در ایـن روز هنـوز تبریز شهرکی بیش نبود و در شمارش شهرهای آذربایگان در آخرین پایه پـس از شـهرهای: اردبیل، بردعه، ورثان، سراو، برزند و مرند قرار می گرفت. دومین زمین لرزه سخت و ویرانگـر تبریز در سال 434 هجری قمری ( 1042 میلادی ) زمانی اتفاق افتاد که از نخستین زمـین لرزه 190 سال گذشته بود. در این فاصله از زمان، شهر تبریز اندک اندک رو بـه گسـترش و
4
آبادانی و انبوهی نهاده بود و یکی از زیباترین شهرهای آذربایگان به شمار مـی رفـت. تعـداد کشته شدگان این زلزله حدود 50000 نفر بود. سومین زمین لـرزه تبریـز کـه تـا انـدازه ای سخت بوده و در تاریخ ها یادی از آن کرده اند زمین لرزه سال 671 هجری قمـری ( 1272 میلادی ) بود که در زمان پادشاهی آقاخان فرزند هلاکو خان مغول روی داده است.
پس از این زلزله، زلزله های متعددی در ایـن شـهر روی داده اسـت و موجـب خسـارات فراوانی گردیده است که به طور کامل در کتاب یحیی ذکاء تحـت عنـوان زمـین لـرزه هـای شهر تبریز آمده است و بالاخره آخرین زلزله مهیب شهر تبریـز در سـال 18 دی مـاه سـال 1158 هـ.ش. 1780) میلادی) به عنوان یکی از مخربترین و مرگبارترین زلزله هـای جهـان با 77 هزار کشته در لیستی که از سوی سازمان زمین شناسی آمریکا منتشر گردیـده اسـت، خودنمایی می کند. ( یحیی ذکاء، .(1368
تجارب زلزله های گذشته در شهر تبریز به خصوص زلزله 4/4 ریشتری در 10 و 11 آذر ماه سال 1386 نشان از عدم داشتن آمادگی های لازم در این شهر می باشد. اخیرا" بر اساس مطالعات انجام گرفته، در صورت وقوع زلزله ای بالای 6/5 در مقیاس ریشتر حدود 426000 نفر جان خود را در کلان شهر تبریز از دست خواهند داد. همچنین بر اساس تجارب سایر زلزله ها می توان گفت: به ازای یک نفر کشته 3 نفر زخمی تقریبا" قابل پیش بینی است که با این حساب تقریبا کل کلان شهر تبریز را در بر خواهد گرفت و موجب به وجود آمدن فاجعه انسانی خواهد شد.
لازم به توضیح است که از عمده مشکلات مدیریت بحـران در شـهر تبریـز مربـوط بـه بستر طبیعی شهر می باشد که بر روی مناطق آسیب پذیر مکان یـابی شـده و یـا بـدون در نظر گرفتن حریم خطر پذیری آنها، توسعه و گســـترش یافته است. به طوری که با در نظر گرفتن خطر هرش تبــریز از منظر سوانح طبیعی خصوصاً زلزله، لزوم وجـود یـک سیـــستم مناسب برای مدیریت بحران جامع و کارآمد الزامی می باشد. در ایران و به تبع آن در کـلان شهر تبریز، بیش تر اقدامات در مواجه با حوادث و بلایای طبیعی در حین و بعد از وقـوع آن تعریف گردیده است و به بعد بسیار مهم یعنی مرحله پیشـگیری (قبـل از بحـران) کـه مـی تواند میزان تلفات انسانی و صدمات غیر انسانی را به طـور کـاملاً محسوسـی پـائین بیـاورد، پرداخت نشده است و به نوعی مهجور و فراموش گردیده و اقدام اجرایـی مناسـب و جـامعی صورت نپذیرفته است.
از دیگر مشکلات موجود در سیستم مدیریت بحـران کشـور عـدم همـاهنگی در موقـع پاسخگویی به بحران ها می باشد که سازمان های مختلف با وجود داشتن توانایی و امکانـات لازم در زمینه های مختلف، به علت به وجود آمدن بحران های ثانویه در موقع بحران، نمـی توانند به خوبی نقش خود را ایفا نمایند. به عنوان مثال: در زلزله بـم کـه در سـال 1382 در استان کرمان روی داد به علل مختلفی از جمله: رفتن افراد عـادی بـه محـل حادثـه باعـث ترافیک شدید گردیده بود و امداد گران نمی توانستند وظایف خود را انجام دهنـد. لـذا بایـد این گونه بیان نمود: که بحران مدیریتی یا به عبارتی نحوه عمل در برابر بحران های مختلف
5
خود باعث به وجود آمدن بحران های جدید و پیچیده ای می گردد. در وضـعیت مـدیریتی فعلی شهر تبریز 2 ارگان مهم وظیفـه مـدیریت بحـران را بـر عهـده دارنـد کـه عبارتنـد از: الف) اداره کل مدیریت بحران استان ب) شورای هماهنگی مدیریت بحران شهرستان تبریـز، توضیح این که 18 کارگروه تخصصی متشکل از سازمان های اجرایـی اسـتانی و شهرسـتانی در زمینه های مختلف از جمله: سازمان آب و فاضلاب، شرکت توزیع نیروی برق، شهرداری مرکز استان و . . . به عنوان بازوی اجرایی با این دو نهــاد در امر مدیریت بحــران همکاری می نمایند. اما نکته حائز اهمیت این است که با وجود این که وظایف تخصصی هـر کـدام از این کارگروهها بر اساس لایحه مدیریت بحـران کشور مشخص گردیده اسـت ولـی در عمـل در اجرای وظایف خود سازمان ها به دلایل مختلفـی نمـی تواننـد وظـایف خـود را بـه نحـو مناسبی انجام دهند بخصوص اینکه زمانی که وسعت و شدت حادثه زیاد باشد سازمان هـای مربوطه از توانایی و امکانات لازم برای کنترل و مدیریت بحران ها را ندارند.
نقشه شماره :2 تحلیل خطر پذیری مناطق 10 گانه بر اساس 10 شاخص آسیب پذیری
6
پیشینه تحقیق
در چند دهه اخیر با افزایش تعداد سوانح و بالا رفتن میزان خسارات آن تحقیقات بسیار زیادی در زمینه مدیریت سوانح و بحران انجام گرفته است که در ذیل به اهم تحقیقات بخصوص تحقیقاتی که در زمینه مفاهیم اساسی و اصول مدیریتی در کلان شهر تبریز و سایر مکان ها صورت گرفته است اشاره می شود:
-1 کتاب »راهنمای مدیریت بحران« از اسماعیل صالحی در سال1377 در مرکز مطالعات برنامهریزی شهری وزارت کشور تألیف شده که بیشتر به سیستم مدیریت بحران آمریکا در چند دهه اخیر پرداخته است.
-2 پایان نامه دوره کارشناسی ارشد پروانه طهماسبی با عنوان »بررسی اصول مدیریت بحران در حوادث غیر مترقبه و بلایای طبیعی« در سال1377 با راهنمایی دکتر هاشم نیکومرام در دانشگاه آزاد واحد تهران مرکز انجام گرفته است. هدف اصلی در این پژوهش، پیشها بینی، پیشگیری، حفظ آمادگی و مقابله با بحران، جبران خسارت، استفاده از فرصت
و سرانجام بازگشت به وضعیت عادی با صرف کمترین هزینه و کوتاه ترین زمان ممکن می باشد.
-3 کتاب » مدیریت بحران در نواحی شهری]سیل و زلزله« [ تألیف مجید عبداللهی در سال 1383 از سوی انتشارات سازمان شهرداریهای کشور به چاپ رسیده است که در خصوص اصول و مفاهیم کلی مدیریت بحران در نواحی شهری می باشد.
-4 پایان نامه کارشناسی ارشد راحله صنیعی با عنوان »تحلیل فضایی آسیبپذیری و مدیریت بحران
در بخش مرکزی شهر تهران (مناطق 11و(12 با استفاده از «GIS در سال 1385 انجام گردیده است. نتایج این پژوهش، بیانگر تراکم زیاد در دو منطقه، شناخت متغیرهای مؤثر در میزان آسیبپذیری در این دو منطقه و تفاوت میانگین اندازه معابر در مناطق11و12 و غیره بدست آمده است.
-5 مقاله » نقش و کاربرد GIS در مدیریت امداد و نجات ساکنین سکونتگاههای شهری و روستایی ]مطالعه موردی: شهر تبریز« [ درسال 1385 توسط دکتر محمدرضا پور محمدی
و اکبر اصغری زمانی تألیف شده است، این مقاله می کوشد از منظری کاربردی، نقش مهمی که GIS در مدیریت بحران و فرایند امداد و نجات می تواند قبل، حین و پس از بحران در مقیاس خرد و کلان ایفاء می کند را نشان دهد و با انجام مطالعات میدانی در شهر تبریز، بر روی پدیده زلزله تأکید ویژه ای داشته و با ارائه نقشه ها و تحلیل ها، نظر ویژه ای بر این پدیده می پردازد.
-6 مقاله »مدیریت بحران در شهرها« در سال 1385 توسط علی اکبر تقوایی و سارا نیکوسرشت تألیف شد. مدیریت بحران بسته به زمان و مکانی که بحران در آن روی
7
می دهد میتواند عمل کند. در این نوشتار سعی شده این شرایط با توجه به درجه توسعه یافتگی کشورها تا حدودی مورد سنجش قرار گیرد و در آخر، راهکارهای موجود مدیریت شهری مانند مقاوم سازی شهرها و غیره بررسی شود.
-7 مقاله » مدیریت بحران در بافت تاریخی شهرها« در سال 1385 توسط محمدرضا فرزاد بهتاش و مهرنوش اسدی نظری تألیف شده است. این مقاله به دنبال شناخت راهکارهایی است که مدیران بحران با اجرای آن بتواند اثرات مخرب بلایای طبیعی را در بافتهای تاریخی تقلیل دهد.
-8 مقاله » نقش فناوری GIS در ارتقاء و کارآیی مدیریت بحران زلزله در کلانشهرها با مرور بر شهرهای کانادا « در سال 1385 توسط محمدرضا فرزاد بهتاش و وحید حسینی جناب تألیف شده است. در این مقاله سعی بر این است که به برنامه های پایگاه اطلاعات جغرافیایی کلان شهرهای کانادا در زمینه مدیریت بحران به عنوان الگویی برتر پرداخته شود.
-9 مقاله GIS » در مدیریت بحران« در سال 1385 توسط فرشید باطنی و احسان ذبیحیان تألیف شده است. در این مقاله، ضمن بررسی مفاهیم بحران، مدیریت بحران و GIS، لایه ها و متغیرها نیز به همراه مثال های عملی از سیستم GIS و مدیریت بحران استان زنجانو نحوه استفاده و کاربرد آن توضیح داده شده است.
-10 مقاله » مدیریت بحران « توسط امیرحسین محمدی در سال 1385 تألیف شده است. در این مقاله با بیان این که مدیریت بحران شهری جزئی از وظایف و خدماتی است که مدیریت شهری فعال و پویا باید ارائه کند به این نتیجه میرسد که بهترین گزینه برای و برنامه ریزی برای مقابله با آنها است .مقابله با سوانح، پیشگیری از سوانح
-11 مقاله » بررسی کارکرد خدمات شهری در مدیریت بحران و سوانح با رویکرد « GIS در سال 1386 توسط علی عسگری و اکبر اسمعیلی تألیف شده است. این مقاله به تحلیل نقش و کارکرد خدمات شهری در مدیریت بحران و سوانح پرداخته و با استفاده از فناوری های نوین اطلاعاتی نظیر: سیستم اطلاعات جغرافیایی (GIS)، تحلیل های لازمه صورت پذیرفته است و به منظور نشان دادن ابعاد مختلف آن، نمونه هایی از تحلیل ها که بر روی مناطقی از شهر تبریز ( مناطق 1و (8 صورت گرفته است را ارائه می دهد.
-12 مقاله »نظریه مدیریت شناور در مدیریت بحران« که در سال 1386 توسط علیرضا سعیدی تألیف شده است. این نظریه با نگاهی به فرماندهی عملیات در مدیریت بحران، سعی در هماهنگ نمودن نیروهای عملکننده در زمان بحران دارد و دارای تفکری شورایی در این زمینه می باشد.
» -13 مدیریت بحران کلان شهر تاریخی تبریز با استفاده از « GIS در سال 1387 توسط محمد رحمانی و همکارانش انجام گردیده است. در این تحقیق راهبردهای نوین GIS و سنجش از دور در مراحل مختلف مدیریت بحران بحث گردیده است.
