بخشی از مقاله
بررسی اثرات پدیده گرد و غبار بر سلامت و محیط زیست با تأکید بر استان خوزستان
چکیده
گرد و غبار از پدیده های جوی است که آثار و پیامدهای زیست محیطی نامطلوبی برجای می گذارد. شناخت ماهیت، منشاء و اثرات این پدیده در تعیین روشهای کنترل آن نقش بسزایی دارد. یافته ها نشان می دهد استنشاق هوای آلوده به ذرات گرد و غبار باعث نفوذ این هوا به کیسه های هوایی، بی نظمی ضربان قلب (آریتمی)، حملات قلبی و مشکلات تنفسی و ... شده است. در کشور ما چند سالی است که این پدیده دامن گیر مناطق وسیعی شده است و استان خوزستان به دلیل شرایط خاص ﮊئومورفولوﮊی٬ اقلیمی و همجواری با عراق از کانون های اصلی می باشد . خوزستان با وسعت ۰۳۱۷۶ کیلومتر مربع، در جنوب غربی ایران واقع شده است. دشت های متعدد کوچک و بزرگ این استان بستر مناسبی برای تبدیل شدن به کانون فرسایش بادی و گرد و غبار به شمار می آیند. در این مقاله در مورد عوامل ایجاد کننده گرد و غبار و اثرات آن بر محیط زیست، و اثرات این پدیده مضر بر سلامت، بررسی روند گرد و خاک طی ۰۱ سال وکنترل طوفانهای گرد و غباری در استان خوزستان برای کمک به بهبود وضع موجود، بحث گردیده است.
کلید واﮊهها
گرد و غبار- سلامت- خوزستان- محیط زیست
۱- مقدمه
امروزه یکی از بزرگترین نگرانی های زیست محیطی، پدیده آلودگی هواست یکی از بارزترین آلوده کننده های هوایی، ذرات ریز گرد وغبار می باشند که اثرات زیان باری را برای سلامت فردی، اجتماعی و اقتصادی به بار می آورد با توجه به لزوم جلوگیری از وقوع چنین پدیده خطرناکی، همکاری و همیاری مهندسین محیط زیست کارشناسان منابع طبیعی و کارشناسان سلامت و اقتصاد در کنار متخصصین هواشناسی و ... امری اجتناب ناپذیر می نماید(گوهردوست و همکارانش،۰۹۳۱).
نتایج پژوهش های اخیر نشان می دهد که نه تنها از میزان آلودگی های محیط زیست کاسته نشده بلکه روز به روز بر میزان آنها نیز افزوده می شود که ذرات معلق نیز نه تنها از این موضوع مستثنی نبوده، بلکه به تنوع شاخه های مختلف آن نیز پرداخته شده است(عین قلابی و همکاران، ۰۹۳۱). در سالهای اخیر اغلب استانها متاثر از پدیده گردوغبار و به شکل جدی بوده
است و آلودگی های خوزستان نیز در چند سال اخیر مشکلاتی را برای این استان بوجود آورده است (حسن نژاد، ۹۸۳۱). سازمان جهانی بهداشت (WHO) برآورد نموده است که سالیانه ۰۰۰۰۰۵ نفر بر اثر مو اجهه با ذرات معلق هوابرد موجود در هوای آزاد دچار مرگ زودرس می شوند. همچنین این سازمان برآورد نموده است که هزینه سالیانه ی صرف شده برای بخش سلامتی و بهداشت ناشی از آلودگی هوا در اتریش؛ فرانسه و سوئیس حدود ۰۳ میلیارد پوند بوده و معادل ۶ درصد از کل مرگ
ﻭ میر هاست. تنها در ایالات متحده ی آمریکا؛ هزینه ی بهداشتی سالیانه غلظت بالای ذرات؛ ۳۲ میلیارد پوند برآورد شده است. PM 2.5 به صورت جدی بر سلامت تاثیر گذاشته؛ مرگ ناشی از بیماریهای تنفسی و قلبی و عروقی و سرطان ریه را افزایش می دهد. در مواجه های طولانی مدت باعث افزایش ۶ درصدی مرگ و میر به ازای افزایش هر μg/m3 10 در غلظت آن می شود. به ازای همین میزان افزایش؛ بیماریهای قلبی - عروقی به میزان ۲۱ % و سرطان ریه نیز به میزان ۴۱ % افزایش می یابد. زمانی که دید افقی توسط گرد و غبار به کمتر ازیک کیلومتر کاهش یابد؛ طوفان گرد وغبار ایجاد شده است. مطالعات نشان می دهد که گرد و غبار باعث افزایش ۷/۱% مرگ و میر می شود که درجوانان روزانه ۵۱/۰ تا ۴۳/۰ میلی گرم و بزرگسالان ۱۸/۰ میلی گرم گرد و غبار وارد ریه هایشان می شود. آئروسل های معدنی گرد و غبار بر تشکیل ابر، خصوصیات ابر و میزان نزولات جوی تاثیر می گذارد و حتی منجر به کاهش اسیدتیه نزولات جوی می گردد. سالانه بین ۵- ۵/۰ میلیارد تن ذرات که در اندازه قابل انتقال از طریق هوا هستند توسط طوفانهای گرد و غبار به نقاط دیگر جهان منتقل می شوند. بیش از ۰۷ % از طوفانهای گرد و غبار به طوفانهایی که از بیابان های آفریقا نشات می گیرد نسبت داده می شود. در زمان پدیده گرد و غبار غلظت بعضی از فلزات سنگین از جمله سرب ۳ برابر می گردد. هر گرم از خا ؛ بیابانی حاوی۷۰۱ باکتری با تنوع ۰۰۰۰۱ نوع باکتری گوناگون است. و همچنین حاوی ۶۰۱ قارچ است که گونه غالب آسپرﮊیلوس می باشد. از طرفی هر فردی با متوسط ۰۱ ساعت فعالیت و ۷۱ بار تنفس در هر دقیقه و متوسط ۸۶۳۰/۰ گرم گرد وغبار در هر فوت مکعب هوای تنفسی بطور متوسط در زمان گرد وغبار ( ۰۱ ساعت) ۰۴۲۶/۶ گرم گرد و غبار را وارد ریه های خود می نماید. بر اساس ماده ۵ آیین نامه آمادگی و مقابله با آثار زیان بار پدیده گرد و غبار در کشور وزارت جهاد کشاورزی موظف است با هماهنگی سازمان هواشناسی کشور و استانداریهای مربوط مطابق زمان بندی هایی که کارگروه تعیین می نماید، نسبت به مالچ پاشی و سایر اقدامات مناسب در مناطق با پتانسیل فرسایش بادی بالا براساس نتایج طرح شناسایی کانونهای بحرانی بیابانزا اقدام نماید. و تبصره ذیل آن وزارت نفت را مکلف مینماید ضمن تامین و تحویل رایگان مالچ مورد نیاز اجرای این ماده، برنامه ریزی لازم برای تولید و نگهداری این ماده در پالایشگاه منطقه را به عمل آورد (عین قلابی و همکاران، ۰۹۳۱). سازمان ملل ۵ سال قبل بطور جدی هشدار داد که در جنوب غربی ایران فاجعه ای در مقیاس دریاچه آرال وجنگلهای آمازون که از بزرگترین فجایع زیست محیطی تاریخ است در حال وقوع است(تالاب هورالعظیم). در این گزارش آمده که ساختهای دست بشر ۰۹ درصد این تالاب را به بیابان
ﻭ نمکزار تبدیل کرده است. آثار وپیامدهای این تالاب در منطقه و دو کشور ایران و عراق به خوبی آشکار شده است. بدون شک گرد و غبار سالهای اخیر در استان خوزستان خود یکی از پیامدهای نابودی این تالاب است. با توجه به استفاده مکرر سلاح های میکروبی، شیمیای توسط رﮊیم صدام واستفاده آمریکا از سلاحهای حاوی اورانیم ضعیف شده احتمال وجود چنین آلودگی های همراه با گردوغبار بسیار زیاد است. نتایج بررسیها روی نمونه های زیادی از گردوخا ؛ موجود در شهر اهواز و خاکهای نزدیک مرز ایران وعراق این امر را تأیید میکند (ندافی، ۸۸۳۱). در فهرستی که سازمان (WHO) از حدود ۰۰۱۱ شهر در سال ۰۹ تهیه کرده، اهواز از نظر میزان سالانه ذرات ریزگرد و غبار که سبب بیماری های تنفسی می شود، در صدر فهرست قرار داشت .(pengoo.ir) پس باید از این فاجعه بزرگ پیشگیری کرد.
۲- علل و منشأ گرد و غبار
پدیده گرد و خاک و آلودگی هوا که اخراًیاکثر استان ها ی کشور و حتی پایتخت را چندین بار فراگرفته به علت نفوذ سامانه پرفشار در بخش های جنوبی عراق و شمال عربستان ایجاد شده است(کریمی و همکاران، ۹۸۳۱). بزرگترین و
پایدارترین منابع تولید غبار در نیم کره شمالی زمین قرار دارند و بیابان صحرایی ساهارا در آفریقا با تولید ۰۰۷ میلیون تن گرد و غبار، بزرگترین منبع تولید کننده خاکی در جهان است به عبارت دیگر نیم کره جنوبی را می توان عاری از هر گونه کانون غبار دانست البته نقش صحرای آفریقا در گرد و غبار ورودی به غرب ایران بسیار ناچیز قلمداد می شود(ندافی و همکاران،۹۸۳۱). این پدیده عمدتا در فصل بهار و تابستان و با توالی کمتری در پاییز و زمستان رخ می دهد( You-zhi at al, .(1394
۲-۱- گرد و غبار در کشور و محدوده مطالعاتی
کانون های گرد و غبار اخیر در غرب و شمال غرب عراق بوده که ناشی از خشکسالی های اخیر به وجود آمده است. از طرفی جنگ ۸ ساله عراق باعث شده بسیاری از نخلستان های آبادان و خرمشهر در ایران و بصره در عراق که نقش بادشکن را داشته اند، از بین بروند. خشک کردن هورها در جنوب عراق، از بین رفتن پوشش گیاهی مناطق جنوبی و مرکزی این کشور و حتی از بین بردن پوشش وسیع اطراف بغداد و بی توجهی به پیشروی به بیابان های غرب و جنوب غربی عراق، به دامنه زدن این پدیده طبیعی به شدت افزوده است. البته بی توجهی کشورهای عرب به کنوانسیون بیابانزداییخصوصاً ناتوانی دولت عراق برای بیابانزدایی و برخورد با این پدیده را نباید از نظر دور داشت (کریمی و همکاران، ۹۸۳۱).
استان خوزستان به دلیل شرایط خاص ﮊئومورفولوﮊی٬ اقلیمی و همجواری با عراق از کانون های اصلی می باشد (گزارش ارسالی سازمان حفاظت محیط زیست خوزستان به صدا و سیمای مرکز خوزستان، ۷۸۳۱). خوزستان با وسعت ۰۳۱۷۶ کیلومتر مربع، در جنوب غربی ایران واقع شده است. دشت های متعدد کوچک و بزرگ این استان بستر مناسبی برای تبدیل شدن به کانون فرسایش بادی و گرد و غبار به شمار می آیند( طالقانی، ۴۸۳۱). با توجه به زیر بنای دشت خوزستان و پوشیده شدن آن از رسوبات آبرفتی، بسیاری از نواحی آن، یا کانون ایجاد و یا در معرض تبدیل شدن به کانون گرد و غبار قرار دارند. مهم ترین کانون های گرد و غبار و نواحی مستعد خوزستان شامل دلتایآبادان که تماماً پوشیده از رسوبات کارخانه ای کارون و اروند است(پورعلی و تقی زاده،۰۹۳۱). کانون دیگر تپه های ماسه ای و شنزار های فراوان مناطق آبادان، رامهرمز، ماهشهر و حتی بهبهان اشاره کرد(سیف، ۴۸۳۱). همچنین یکی از کانون های اصلی و تاثیر گذار بر روند گرد و غبارهای منطقه، تپه های ماسه ای و شنزارهای شمال غرب و جنوب شرق اهواز قرار دارد (پورعلی و تقی زاده،۰۹۳۱).
۳- بررسی روزهای گرد و غبار
الف) دوره گرم سال
ایستگاه دزفول با میانگین ۹۵۱ روز گرد و غباری و ایستگاه ایذه با میانگین ۸۴ روز گرد و غباری به ترتیب بیشترین و کمترین تعداد روزهای گرد و غبار را در دوره گرم سال (که در اینجا ماه های فروردین، اردیبهشت، خرداد، تیر، مرداد و شهریور است) دارا بوده اند. همچنین میانگین روزهای همراه با گرد و غبار ۵۸ روز می باشد که پنج ایستگاه دزفول، اهواز، مسجد سلیمان، آبادان و بستان دارای تعداد روزهای گرد و غباری بیشتر از میانگین و پنج ایستگاه ماهشهر، رامهرمز، شوشتر، بهبهان و ایذه دارای مقادیر کمتر از میانگین بوده اند.
ب) دوره سرد سال
ایستگاه دزفول که میانگین سالانه و میانگین دوره گرم آن از تمام ایستگاه های مورد مطالعه بالاترین مقدار برخوردار بوده است در دوره سرد سال نیز با میانگین ۵۵ روز از بیشترین تعداد روزهای گرد و غباری برخوردار می باشد. ایستگاه شوشتربا میانگین ۲۱ روز گرد و غبار کمترین تعداد روزهای همراه با گرد و غبار را داشته است. در این دوره روزهای همراه با گرد و غبار در گستره استان خوزستان ۷۲ روز می باشد که پنج ایستگاه دزفول، اهواز، آبادان، مسجد سلیمان و بستان دارای
مقادیر روزهای گرد و غباری بیشتر از میانگین و پنج ایستگاه رامهرمز، ماهشهر، شوشتر، ایذه و بهبهان مقادیر کمتر از میانگین را داشته اند .(khzdoe.ir 1391)
جدول ۱- آمار گرد و غبار در استان خوزستان در سالهای ۰۸ الی ۹۸
خوزستان از سال ۰۸ با پدیده گرد و غبار به شکل جدی مواجه بوده است. در سال های ۹۸ و ۰۹ به ترتیب ۶۳ و ۱۳ نوبت در خوزستان این پدیده اتفاق افتاده است. حداکثر میزان غلظت ذرات گردوغبار و مواد آلاینده در هوا را در سال های مختلف در استان متفاوت است. به گونه ایی که در طی ۲ سال گذشته در چندین نوبت؛ غلظت گرد و غبار به ۰۶۳۹ و
۰۰۰۰۱میکروگرم در متر مکعب رسید ( ۶۳ برابر حد مجاز ). حداکثر وقوع این پدیده در خوزستان؛ ۴۸ ساعت و حداقل آن ۶۳ ساعت بوده است. براساس نمودار ۰۱ سال اخیر حاکثر زمان وقوع و همچنین بیشترین تعداد روزهای گرد و غبار را به خود اختصاص داده است.
نمودار۱ - آمار گرد و خاک خوزستان در ۰۱ سال
۴- وضعیت ذرات معلق و شاخصهای آلودگی هوا((PSI و کیفیت هوا(:(AQI
براساس شاخص استاندارد آلودگی هوا (Pollution Standard Index ) PSI استاندارد مجاز غلظت ذرات آئروسلی در جداول شماره ۲ و۳ و همچنین از دیدگاه شاخص کیفیت هوا در جدول شماره ۳ آورده شده است (کریمی و همکاران، ۹۸۳۱).
جدول شماره ۲- استاندارد مجاز آئروسلها در هوا
جدول شماره ۳- شاخص آئروسل ها در هوا
نمودار۲ - شاخص psi گردوغبارشهرستان اهواز درشش ماهه اول سال۸۸
۵- تحلیل اثرات ریزگردها
ریزگرد۱، تودهای از ذرات جامد ریز گرد و غبار و گاه دود است که در جو پخش شده و دید افقی را میان ۱ تا ۲ کیلومتر محدود میکند و برای بیماران تنفسی بسیار زیان آور است. فراگیر شدن این پدیده در مناطق وسیعی از کشور نگرانیهای فراوانی به همراه داشته است. استان خوزستان با ۰۰۰۲۷۷۱هکتار بیابان و ۶ کانون بحرانی فرسایش بادی با مساحتی حدود ۰۸۲ هزار هکتار از مناطق بیابانی ایران محسوب میگردد که یکی از سرچشمههای اصلی سرازیر شدن موج گرد و غبار به سایر نقاط کشور است.
بنابراین طرحی با آیتمهای مالچ پاشی و نهالکاری، احیاء و بازسازی جنگلها و احداث بادشکن اطراف مزارع، در این استان در دستور کار قرار گرفته است که هدف آن کاهش انتقال ذرات خا ؛ در سطح شهرها و روستاهای استان و جلوگیری از سرایت آن به سایر نقاط کشور، جلوگیری از نابودی خاکهای زراعی و کاهش آلودگی هوا است (حسنی و همکاران، ۱۹۳۱). مطالعات صورت گرفته اثرات طوفان های گرد و غبار را به دو گروه کلی محیطی و انسانی تقسیم می کنند و در مطالعات انجام شده اثرات مختلف پدیده گرد و غبار بر روی تولیدات دامی، کشاورزی، پوشش گیاهی، انسان و خا ؛ مورد ارزیابی قرار گرفت و
