بخشی از مقاله
پديده گرد و غبار، شناسايي منابع آن و ارايه راه حل هاي ممکن
چکيده :
متاسفانه در چند سال اخير شاهد پديده بسيار نامطلوب و زيان بار آلودگي هوا با ريز ذرات خاک (گـرد و غبـار) بوده ايم که بطور عمده استانهاي غربي کشور را آلوده ساخته اند اما گاهاً تا مرکز و سـاير اسـتانهاي شـرقي نيـز نفوذ کرده اند. در گزارش هاي رسمي کشور مشاهده شده است که ميزان آلاينده ها در اين پديده هـاي گـرد و غبار چند ده برابر ميزان مجاز است و بدين دليل بضرورت شاهد تعطيلي استان يا اسـتانهايي بـوده ايـم .ضـرر و زيان هاي چنين آلودگي هايي را ميتوان در چنـدين رده و دسـته بررسـي نمـود: ١- زيـان هـاي مـادي: بعلـت تعطيلي مدارس ، اداره جات و کارخانه ها و فرودگاه ها و هزينه هاي درمان بيماريهاي ناشي از آلودگي ٢- زيـان هاي بهداشتي: ضرر هاي شديد جسمي به سالخوردگان ، کودکـان ، بيمـاران قلبـي و ريـوي و آسـمي - کـاهش ميدان ديد و افزايش خطر تصادفات رانندگي در اين مقاله سعي بر اين است که منابع اصـلي چنـين طوفانهـاي گرد و غبار شناسايي و راه حلهاي ممکن براي از بين بردن و يا کاهش اين آلودگي ارايه گردد.
کلمات کليدي:
آلودگي هوا، گرد و غبار، ريز ذرات
مقدمه :
دخالت نادرست انسان در طبيعت ، به خصوص در سده هاي اخير باعث شده است که محققان خبر از بـاز شـدن مبحـث جديـدي فرارو بشر در حال توسعه به نام "تغييرات اقليمي" بدهند.دخالت انسان در محيط زيست که موضوع نام آشنايي براي همگان اسـت داراي اثرات پنهان بسياري است که امروزه نمايان شده است و گرم شدن زمين به عنوان يکي از مهم ترين عوامل در تغييرات اقليمـي نتيجـه اي جز بروز افزايش خشکسالي و بيابان زايي به طور کل نداشته است .افزايش بيابان ها در خاورميانه باعث بروز پديـده هـاي مخـرب ديگـري مانند گرد و غبار نيز شده است . گرد و غبار پديده طبيعي است که ميتواند دچار تغيير و تشديد شود.وقتي صحبت از گرد و غبار مي شود نميتوان به طوفان هاي اين پديده اشاره اي نکرد که در منطقه خاورميانه ، بيايان ها و خشکسالي به طور مشخص به عنوان يکـي از عوامـل اصلي آن شناخته مي شود، داراي آثار بسيار زيان باري در کشور مي باشد.دانشمندان اعتقاد دارند که سابقه طوفان هاي گرد و غبار به ٧٠ ميليون سال پيش ( قبل از دوره کرتاسه زمين شناسي) باز ميگردد کـه تحقيقـات روي رسـوبات کـف اقيـانوس هـا ايـن موضـوع را نشـان ميدهد(١). زمانيکه سرعت باد ها از ميزان مشخصي بيشتر ميشود ( ٨ متر بر ثانيه ) و بسته به به زبري عناصر سطوح ، انـدازه دانـه ، بافـت خاک، رطوبت خاک، پوشش گياهي، باند هاي انرژي ( نشان دهنده چسبندگي ذرات ) و پستي بلندي هـاي زمـين ، ذرات ريـز وارد جريـان اتمسفري مي شوند توليد گرد و غبار اتمسفري مي نمايند (٢،٣).
از روي ديگر موقعيت جغرافيايي ايران نيز مزيد بر علت براي بروز اين مشکلات شده است .بزرگترين و مهمترين موقعيت بروز ايـن پديده در نيمکره شمالي واقع شده است که از ساحل غربي شمال آفريقا تا خاورميانه و آسياي مرکزي و جنوبي و چين کشده شـده اسـت که به نام کمربند گرد و غبار معروف شده است (٤).
طوفان هاي گردوغبار که باعث ورود اين پديده به داخل کشور مي شود در مناطق خشک و نيمه خشک شايع است ، مخصوصا" در مناطق عرض جغرافيايي نيمه گرمسيري که به نوعي در همان کمربند قرار ميگيرد که اين نواحي مرتبط با تغييرات اقليمي ( بارش و دما) و ويژگي هاي زمين (پوشش برفي،پوشش گياهي،بافت خاک) در آن منطقه مي باشد (٥). ايران به عنوان يکـي از قربانيـان ايـن پديـده کـه خساراتي در حوزه هاي مختلف ديده است در اين ناحيه قرار گرفته ،داراي کانون هاي مختلف گرد و غبار مي باشد.
خسارات و مضرات اين پديده را مي توان به حوزه هاي مادي ،انساني، اقتصادي و زيست محيطي گسترش داد کـه بـه نـوع کوتـ ه
مدت و بلند مدت تقسيم مي شود :
١. کوتاه مدت : اقتصادي:کاهش حمل و نقل به واسطه کاهش ديد و کاهش توليدات کشاورزي
مضـرات بهداشــتي و زيسـت محيطـي کـه شــامل آلـودگي هـوا کــه کـه بـه همـراه آن مشـکلات تنفسـي، آســم ، قلبي،ريـوي، ناباروري،افسردگي، ورود ويروس ، باکتري و ذرات اتمي که در اثر جنگ ممکن است در مناطقي مثل افغانستان و عراق موجود باشد.
خسارات مکانيکي : گرد و غبار ممکن است منجر به آسيب ماشين آلات در کارخانه و سطح شهر شود.
٢. بلند مدت : اثراتي که در تغييرات آب و هـوايي و زيسـت محيطـي دارد ماننـد تغييـر دمـاي زمـين در ميـان جـذب و تفکيـک ت اب خورشيد(٦) و همچنين افزايش ميزان سولفوريک اسيد در اتمسفر يا بوسيله جذب فيزيکي و يا واکنش هاي ناهمگون (٧) و افزايش کربن دي اکسيد در فضا (٨).
در اين سالها گردو غبار هاي شديد و مکرر در ايران اثرات مخربي به جا گذاشته که استان هاي جنوب غربـي ماننـد خوزسـتان و
جنوب شرقي مانند سيستان و بلوچستان بيشترين سهم را داشته اند (٩).
١- بيابان زايي
هنگامي که به پديده ي گردو غبار مي پردازيم نميتوانيم به بيابان و بيابان زايي بي توجه باشيم .
بيابان زايي پديده اي است قديمي که کشور هاي جهان به تازگي به فکر حل آن افتاده انـد، در ميـان ٣٧چـالش مهـم در دنيـاي امروز، بعد از تغيير اقليم ، کمبود آب شيرين به عنوان سومين مشکل شناخته ميشود.به همين دليـل روز ١٧ ژوئـن را بـه نـام روز جهـان مبارزه با بيابانزايي يا ”combat desertification “ نامگذاري کردند.
اولين شيوه مطالعه بيابانزايي در سال ١٩٨٣ ، توسط انستيتوي بيابان وابسته به آکادمي علوم ترکمنستان تدوين و منتشـر شـد .
اين روش بر اساس نتايج تحقيقات بدست آمده از کشور ترکمنستان و به پيشنهاد سازمان فائو توسط T.G.Boyagiev تهيه شـده است .در روش ترکمنستان معيارهاي ارزيابي بيابانزايي منطقه اي است و به کمبود بارندگي، دوره هاي خشکسالي متوالي، محـدوديت منابع آب ، افت آبهاي زيرزميني وتاثير آن بر کاهش ذخاير بيولوژيکي توجه نشده است و در هر منطقه ممکن است تعدادي از مولفه هـا وجود نداشته و مورد ارزيابي قرار نگيرد(١٠).
در سال ١٩٧٧ تعريفي از بيابان زايي در کنفرانس نايروبي ارائه شد که در آن مشخص شد" بيابان زايي پديده اي است کـه باعـث کاهش پتانسل هاي بيولوژيکي زمين مي شودو در نهايت آن را به موقعيت بيابان تبديل ميکند.جنبه ي گسترده اي از جمله اکوسيسـتم و کاهش نابودي پتانسيل هاي بيولوژيکي زمين گياهان و زاد و ولد حيوانات مي باشد (١١).
پديده بيابانزايي در دهه هاي اخير در اقليم خشک کره زمين (به ويژه کشور ما شدت يافته ٧٨٥ ميليون نفر را تهديد ميکند و سالانه تا ٥٠٠٠٠ کيلومتر مربع اراضي حاصلخيز، غيرقابل استفاده ميشوند (١٢).
بيابان زايي به طور ساده تخريب مداوم اکوسيستم خشک با تغييرات آب و هوايي و فعاليت هاي انساني است .ايـن پديـده بـر روي
زندگي ميليون ها انسان تاثير گذاشته است اما هنگامي که اين پديده منشا و منبع توليد گردو غبار ميشود بيشتر خود را نشان ميدهد.
در ايران نيز اين پديده رو به رشد است و به طور مثال جنگل هاي زاگرس در مناطقي واقع شده که کشور با مشکل آلودگي مواجه است اما اين فرصت هم اکنون در حال تبديل شدن به تهديد است با تغيير وضعيت اين جنگل ها به بيابان . جنگل هاي زاگرس در سالهاي گذشته بيشترين حوادث را شاهد بوده که در صورت تداوم اين روند تا ١٠ سال آينده امکان تبديل آن به بيابان بسيار زياد مي باشد (٤٠).
بيابان زايي يک فرآيند پيچيده است و علل ها متفاوتي دارد که از جنبه تغييرات اقليمي بيابان زايي ممکـن اسـت تغييـرات آب و هوايي و تشديد روند آب و هوا به سمت خشکي باشد. اين پديده به صورت يکباره رخ نميدهد و با نقشه برداري تجزيه و تحليل قابل پيش بيني است .بيابان زايي به صورت نامنظم در مرز هاي خود پيشرفت ميکند، البته مجاور بودن با بيابان رابطه مستقيمي با بيابان زايي نـدارد و مناطق دور از بيابان نيز ميتواند به سرعت به خاک خشک و بي ثمر از طريق سرپرستي غلط زمين تبديل شود. متاسفانه مناطقي کـه در معرض بيابان زايي هستند بعد از اين اتفاق مورد توجه حرفه اي و عمومي قرار مي گيرند. اين اتفاق مخصوصا در جاهايي است کـه بسـيار کوچک است يا امکان نشان دادن داده هايي براي اکوسيستم و يا تخريب آن در دسترس نيست .دانشمندان و بسياري از مديران زمـين هـا اين اتفاقات را شروعي براي تغييرات اقليمي ميدانند (١٤،١٣و١٥). عوامل افزايش بيابان را مي توان به دو قسمت تغييرات اقليمي و فعاليت هاي انساني تقسيم کرد.
٢- تغييرات اقليمي:
اين تغييرات اقليمي مي تواند اثرات بسياري داشته باشد از قبيل کمبود و کاهش پوشش گياهي و حتي آتش سوزي هايي که در آمريکا و يا خاورميانه در جنگل هاي ايران روي مي دهد. هر کدام اين موارد نيز به طور مستقيم با افزايش بيابـان ارتبـاط دارد زيـرا آتـ ارمغاني جز از بين بردن پوشش و افزايش زمين هاي بدون گياه ندارد. البته بايد توجه کرد کـه ايـن تغييـرات اقليمـي نيـز بـه طـور غيـر مستقيم با رفتار انسان با محيط زيست مرتبط باشد. حال براي بررسي اين افزايش مي شود به نمودار آتش سوزي هاي آمريکا توجه کرد.
با توجه به نمودار زير که ميزان آتش سوزي ها را نشان مي دهد خود گواه بر افزايش اين پديده است کـه در دنيـا در حـال اتفـاق
است .
روند رو به افزايش دما در جهان و بي توجهي و دخالت هاي بيش از اندازه انسان باعث رشد اين مقوله حتي در کشورهعاي صنعتي
و پيشرفته جهان شده است .
سال گذشته ١٠٠ درصد بيشتر از سال قبلي، جنگلها در آتش سوخته اند و معلوم نيست چند برابر بيشتر از سال گذشـته تخريـب شده اند، چون فرسايش کانونهاي بادي در جنوب و جنوب غرب ، هدفمندي يارانه ها که منجر به افزايش قيمـت سـوخت و جنگـل سـوزي روستائيان شده و هزار و يک عامل طبيعي و انساني ديگر، روز به روز از وسعت مناطق سبز کشور کم مي کند. در اين وضعيت ، سابقه آتش سوزي در جنگلهاي ايران ، هنوز تمام نشده ، زيرا در حفاظت جنگل ها اگر ٨٠٠ ميليارد تومان بودجه پيشگيري از آتش سـوزي در جنگلهـا تامين نشود، معلوم نيست سال ديگر چند هکتار از جنگلهاي کشور در آتش بسوزد. در سال ١٣٨٩، نزديک به يـک مـاه ، آتـش تـا ريشـ جنگلهاي گلستان را خاکستر کرد، ولي با اين حال برخي از اظهار نظرهاي مسئولان دولتي درباره آتش سـوزي در جنگلهـا، جـاي تعجـ فراواني را در ذهن باقي مي گذارد، زيرا آنها حرف از "برگ سوزي" در جنگلها مي زنند. در ٩ ماه ابتدايي سال جـاري، بيشـترين خسـار وارد شده بر اثر آتش سوزيهاي اخير مربوط به برگ سوزي در جنگل ها بوده و خسارت زيادي به درختان وارد نشده است ."
ولي کارشناسان مستقل منابع طبيعي و محيط زيست و تشکلهاي مردم نهاد فعال در اين حوزه چيز ديگري اظهار مي کنند. آنهـا مي گويند در برخي از مناطق کشور مانند غرب استان کردستان ، تعداد آتش سوزي هاي نقطه اي نزديک به ١٠٠٠ فقره شده و تنها در دو شهرستان مريوان و سروآباد، بيش از ٣٥ هزار هکتار از جنگل ها در آتش سوخته است به طوري که مناطق جنگلي در خط مرزي ايـران بـا عراق به طور کامل محو شده است . کارشناسان تاييد کرده اند در اين منطقه ، روستاهاي پيله ور، رشـه ده ، خـوش کـلام ، سـردوش بيشـترين ميزان گستردگي جنگل هاي سوخته را به خود اختصاص داده اند.
آمار آتش سوزي جنگل ها در٩ ماهه سال ١٣٨٩ نسبت به مدت مشابه سال ١٣٨٨، ١٠٠درصد افزايش يافته اسـت کـه علـت آن افزايش پوشش گياهي و مطلوب بودن ميزان بارش فصل بهار بوده است . فقط طي ٥ سال گذشته ٤٦ درصد آتش سوزي جنگل ها و منابع طبيعي مربوط به مناطق زاگرس نشين است ، لذا بايد با يک برنامه ريزي دقيق اين روند را کنترل کرد. طـي ايـن مـدت ٧٦ درصـد سـطح سوخته شده در جنگل هاي زاگرس ديده شده است (٤٠).
اين در حالي است که به دليل فقدان يک رژيم اثر بخش حفاظت از جنگل ها امکان بهره برداري و بهره وري از جنگلها وجود ندارد و مسايلي مانند آتش سوزي هايي با منشاء طبيعي و انساني نيز مزيد بر علت شده است . آنها معتقدند وجود دام در جنگل هاي کشور باعث شده جوانه هاي درختان چون از لحاظ چراي حيوانات مطبوع است ، مورد تغذيه دام قرار گيرد و از چرخه جنگلسازي خارج شود. آنها مـي گويند وجود انسان در داخل جنگل ها باعث شده برداشت پايدار از منابع و عرصه هاي جنگلي کشور صورت نگيرد و در عـوض آن ، تخريـب محيط زيست افزايش يابد. برخي نگراني ها نيز درباره قطع درختان در جنگلهاي بلوط غرب کشور توسـط سـاکنان منـاطق جنگلـي بـر ي تامين سوخت مورد نيازشان به گوش مي رسد که گفته مي شود به دليل قطع يارانـه هـاي سـوخت ، در مـاه هـاي پـس از اجـراي قـا ون هدفمندي يارانه ها، ميزان آن بيشتر شده ، هر چند تاکنون پژوهش دقيقي در اين خصوص منتشر نشده است .
عوامل طبيعي نيز هميشه به عنوان پاي ثابت آتش سوزي جنگلهاي ايران شمرده مي شود. زماني که برگهاي انباشته شده در کف جنگلها و علف هاي خشک دچار تخمير مي شوند و حرارت توليد شده بر اثر تخمير به همراه وزش بادهاي گرم باعث مشتعل شـدن سـطح جنگل مي شود و نهايتا منجر به "برگ سوزي" درختان خواهد شد. گفته مي شود حرارت حاصل از اين آتش سـوزي هـا در کـف جنگـل ميماند و بادهايي با سرعت پايين اين آتش سوزي را به راحتي منتشر ميکند و از اين نقطه به آن نقطه ميبرد (١٧).
کل مناطق جنگلي جهان حدود ٩.٣ ميليارد هکتار است . امسال براي جنگل هاي دنيا سال خوبي نبود. آتش سوزي به عنوان يکي از عوامل مهم نابودي جنگل ها، از جنگل هاي ايالات متجده آمريکا و کانادا و روسيه (که مهار نشد)، جنوب شـرقي آسـيا را گرفتـار خـود کرده بود.در ميان کشورهاي خاورميانه و شمال آفريقا از نظر ميزان نابودي مناطق جنگلي در اثـر آتـش سـوزي، قزاقسـتان ـا ١٧٩ هـزار هکتاروالجزاير با ٥٤ هزار هکتار، ترکيه با ١٢ هزار هکتار و ايران با شش هزار و ٥٠٠ هکتار به ترتيب د ر رده هاي اول تا چهارم قرار دارند.
از طرفي ايران در رتبه بندي کشورهاي مخرب جنگل در دنيا رتبه ششم را به خود اختصاص داده است . سازمان جهاني خواربار و کشاورزي (فائو) در گزارشي اعلام کرده است هر سال ٦ ٠ . ٠درصد از جنگل هاي ايران را سالانه هفت ميليارد و ٢١٢ ميليون دلار اعلام کرده است .(18)
خساراتي که اين پديده ها براي کشور به جاي ميگذارد شايد بتوان با نصف همين هزينه از بروز اين پديده هـا جلـوگيري کـرد.بـا
توجه به مناطق مختلف دنيا و مخصوصا رشد اين فاجعه در خاورميانه و به خصوص در جنوب غربي و جنوب شرقي ايران پي برد.
با توجه با اين نقشه ها ميتوان به رشد اين فاجعه در خاورميانه و به خصوص در جنوب غربي و جنوب شرقي ايران پي برد.
٣-ارتباط انسان با بيابان زايي:
انسان براي پيش برد زندگي خود مجبور به استفاده از طبيعت است اما افراط در هر چيزي منجر به خسـارت مـي شـود از جملـه استفاده بيش از حد از طبيعت . امروزه دخالت بيش از اندازه انسان در استفاده از زمين باعث يک عکس العملي از جانب طبيعت شده است که با تغييرات اقليمي در حال رخ دادن است .گرماي بيش از حد زمين سيلاب از جمله آن مي باشد.
در زمين هاي حاصلخيز مردم بيشتر به اکوسيستمي نياز دارند که بتواند نياز هاي آنان را برآورده کند. حقيقتا" ، بسياري از منابع ، محصولات ، احشام ،چوب براي سوخت و ساختار مواد بستگي به رشد گياهان دارد که اين نيز بـه توانـايي آب و هـواي آن منطقـه بسـتگ دارد. البته در عرضه خدمات براي انسان بوسيله اکوسيستم در جاههايي که آب به طور کمياب و نامنظم عرضه ميشـود بـي ثبـاتي اسـت .
اکوسيستم زمين هاي خشک توانايي زيادي براي بازگشت به شرايط قبل ندارد و ممکن است که به سمت تبديل به بيابان برود. البتـه ايـن موضوع گاهي اجتناب ناپذير است . بيابان زايي خدماتي که توسط اکوسيستم براي انسان تامين مي شود را تحت تاثير قرار داده است : توليد غذا و آب ، فرآيند هاي طبيعي مانند تنظيم آب و هوا و همچنين خدمات غير مادي مثل خدمات تفريحـي و حفاظـت خـاک.امـا تغييـر در روش ها مي تواند منجر به جلوگيري ،کاهش و جايگزيني بيابان زايي شود (٢٠).
شکل ٣: نمودار زير فاکتور هاي انساني را براي تغيير در زمين هاي خشک نشان مي دهد. سمت چپ اين نمودار ارتباط انسان با رشد بيابان زايي را و سمت راست اين نمودار کارهايي که براي فراهم کردن جلوگيري از بيابان زايي است را نشان مي دهد (٢١).
٤- گازهاي گلخانه اي:
مورد ديگري که بسيار مهم است افزايش گرماي زمين در اثر افزايش گاز هاي گلخانه اي است . بعد از انقـلاب صـنعتي و صـنعتي
شدن کشورها ،از جمله ايران ، استفاده از انرژي رشد چشمگيري داشته است .
