بخشی از مقاله
چکیده
پدیده گرد و غبار برای کشور بویژه مناطق غربی در سالهای اخیر به چالشی فراگیر تبدیل شده است. علاوه بر تاثیرات نامطلوب زیستمحیطی و اثرات سوء بر سلامتی انسان، آسیب این پدیده برای مناطق روستایی میتواند پیامدهای اجتماعی نامطلوبی به دلیل کاهش بهرهوری کشاورزی در پی داشته باشد. از اینرو، شناخت رفتارهایی که کشاورزان در هنگام روبه رو شدن با گردو غبار و خطرات آن از خود نشان میدهند، اهمیت زیادی دارد.
به همین منظور، پژوهشی با هدف بررسی درک کشاورزان از احتمال خطر گرد و غبار و نوع رفتارهای آنان در مواجهه با گرد و غبار در استان ایلام انجام شد. نمونهای به حجم 348 نفر از کشاورزان این استان انتخاب شد و دادههای لازم به کمک پرسشنامه پس از اطمینان از روایی و پایایی آن جمعآوری شد. تجزیه و تحلیل دادهها نشان داد که از نظر کشاورزان، بارزترین آسیبی که گرد و غبار میتواند برای آنان در پی داشته باشد کاهش کیفیت محصولات کشاورزی و از بین رفتن مراتع و علوفههاست؛ و مهمترین مانع در حفظ محصولات کشاورزی از آسیبهای گرد و غبار، نبود اطلاع از زمان دقیق بروز گرد و غبار و پیشآگهی از طرف اداره هواشناسی یا جهاد کشاورزی است.
همچنین، درک از احتمال خطر و تمایل برای بروز رفتارهای مقابلهای در میان کشاورزان بیسواد کمتر از کشاورزان باسواد بود. علاوه بر این، کشاورزانی که پایینترین رده درآمدی را داشتند درک بیشتری از احتمال خطر گرد و غبار، رفتار حفاظتی بیشتر و تمایل برای بروز رفتارهای مقابلهای بیشتری در مواجهه با گرد و غبار داشتند.
مقدمه
پدیده گرد و غبار به دلیل افزایش جهانی دما، کاهش رطوبت و افزایش تبخیر و کاهش پوشش گیاهی رو به افزایش و شدت دارد. در ایران افزایش انتشار و پخش طوفانهای گرد و غباری به صورت ریزگردهایی است که از سمت مناطق بیابانی و خشک کشورهای همسایه مانند عربستان، عراق و کویت وارد میشوند
ایران به دلیل واقع شدن در کمربند خشک و نیمه خشک جهان، مکررا در معرض سیستمهای گرد و غباری محلی و سینوپتیکی متعدد میباشد. در سالهای اخیر به نظر میرسد تغییراتی در فراوانی وقوع این پدیده اقلیمی صورت گرفته که باعث بروز مشکلاتی در برخی از مناطق کشور شده است، به طوری که مناطق غربی کشور در سالهای اخیر پذیرای بیشترین آسیب از این پدیده بودهاند.
این مناطق به خاطر داشتن ویژگیهای طبیعی از جمله مرتفع و کوهستانی بودن به استثنای بخش کوچکی در محدوده استانهای خوزستان و ایلام، داشتن بارندگی سالانه بیشتر از متوسط کشوری و همچنین پوشش گیاهی و جنگلی و مرتعی که در مجموع آن را از مناطق خشک کشور جدا می کند، به عنوان منطقه منشا گرد و غباری به شمار نمیرود. در نتیجه بیشتر گرد و غبارهای فراگیر و گستردهای که در بخش عظیمی از غرب ایران مشاهده میشود فرامحلی بوده و از نواحی دور و نزدیک دیگر منشا میگیرد
نتایج تحلیل های آماری نشان دهنده آن است که پدیده گرد و غبار از گذشته تداوم داشته اما در سالهای اخیر با شدت و تداوم بیشتری رخ داده و گسترش مکانی بیشتری داشته است به طوری که آن را به یکی از مشکلات بزرگ طبیعی در سالهای اخیر و مبحث اصلی و مهم در بین مردم در تمامی سطوح و تخصصهای علمی، اقتصادی و سیاسی تبدیل کرده است.
با وجود ضرورت توجه به موضوع تولید، انتشار و مشکلات زیستمحیطی، اجتماعی، اقتصادی و سلامتی مرتبط به ریزگردها و گرد و غبار، بررسی متون علمی موجود در ایران و جهان در مورد روزهای گرد و غباری نشان میدهد که اکثر مطالعات در زمینه تاثیر گرد و غبارها در کیفیت هوا، بر بررسیهای سینوپتیکی وقوع طوفانهای گرد و غبار، مدلسازی و پایش این پدیده توسط تصاویر ماهوارهای متمرکز شده است
با توجه به آثاری که این پدیده در بعد جهانی بر جای میگذارد، کارشناسان مربوطه با ابزارهای متفاوت از جمله تصاویر ماهوارهای، نقشههای هوا، روشهای آماری مختلف آن را بررسی می کنند تا با شناسایی منشاء و آثار آنها، اقدامات لازم برای کاهش آسیبهای احتمالی ناشی از گرد و غبارها انجام شود
از سوی دیگر، آشکار است که عمده تحلیلهای اقتصادی و سیاسی به تاثیرات کنشها بر رفاه انسانی مرتبط میباشند. بنابراین زمان سنجش کیفیت زیستمحیطی، تاثیرات فیزیکی آلودگی هوا نیز باید به تاثیرات بر روی رفاه انسانها ترجمه شوند. برخی از منابع جدید در رابطه با تاثیرات اقتصادی تغییرات زیستمحیطی در تلاش هستند تا این پیوند را پوشش دهند. برای مثال، ارزیابی جامع و مدلهای اقتصادی از پیوند بین تغییر اقلیم - بویژه افزایش دما - و رفاه، حاکی از خسران و کاهش عملکرد اقتصادی است. هرچند این مطالعات صرفا متکی بر رهیافتهای اقتصادی میباشند - Khanna, 2000 - ، که کفایت نمیکند. زیرا علیرغم آن که آلودگی هوا بر اثر گرد و غبار به طور موقت و کوتاهمدت است اما در همین زمان کوتاه تاثیرات زیاد و شگرفی بر اشعه خورشید، ذرات معلق در هوا، اقلیم و بر سلامت انسان و اکوسیستم دارد
در واقع، این پدیده از جمله بلایای جوی- اقلیمی است که وقوع آن باعث وارد شدن خسارتهایی در زمینه زیست محیطی و بروز یا تشدید بیماریهای تنفسی و قلبی مانند برونشیت و آسم، تشدید بیماریهای چشم و گوش، بروز تصادف و برخورد کردن وسایط نقلیه با یکدیگر، ایجاد مانع در مسیر ریلها و جادههای ارتباطی، اختلال در سیستم حمل و نقل هوایی و زمینی، از کار انداختن سیستمهای رایانهای، متاثر نمودن عملیاتهای نظامی، تاثیرات مخرب بر سازههای صنعتی الکترونیکی و ساختمانی، گردشگری، کشاورزی و ... شده است
بررسی پدیده گرد و غبار، همچنین، در مطالعات مختلف نشان داده است که تاثیرات عمده این پدیده بر سیستم کشاورزی نیز اجتناب ناپذیر است
توزیع روزهای گرد و غباری در طول ماههای سال در غرب کشور نشان از تبعیت پدیده گرد و غبار از شرایط دمایی و بارش - ویژگیهای سینوپتیکی - منطقه دارد به طوری که کمترین فراوانی در ماههای سرد و پربارش و بیشترین فراوانی آن در ماههای گرم و خشک اتفاق میافتد
عزیزی و همکاران - 1391 - در بررسی ماهانه این پدیده نشان دادند که بیشترین فراوانی آن در غرب ایران در ماههای اردیبهشت، خرداد و تیر اتفاق افتاده است. همچنین بیشترین رخداد پدیده گرد و غبار در ساعتهای بعد از ظهر به وقت محلی رخ داده است و کمترین آن 3/5 به وقت محلی است. با تامل در این نتایج میتوان براحتی استنباط نمود که عمده طوفانهای گرد و غباری درماههایی رخ میدهند که از نظر تقویم کشاورزی جزء اوقات پرکار کشاورزان میباشد که ناگزیر از حضور در سر مزارع و مواجهه مستقیم با این پدیده هستند.
طوفانهای گرد و غبار برای کشاورزان موجب کاهش قدرت دید و بروز مشکلاتی در کار ماشینآلات کشاورزی، گم شدن دامها و غیره میگردد
بنابراین، علاوه بر تاثیراتی که گرد و غبار بر بخش سخت یک سیستم کشاورزی دارد، تاثیرات عدیدهای نیز بر سلامت فرد کشاورز به عنوان مهمترین کنشگر در زیرسیستم نرم یک سیستم کشاورزی خواهد نهاد. بررسیها حاکی از آن است که مطالعات کمی درباره تاثیر این پدیده بر بخش کشاورزی به ویژه سلامت کشاورزان صورت گرفته است. زیرا گرد و غبار به طور مستقیم باعث آلودگی هوا میشود.
با این وجود، تولید در بخش کشاورزی تفاوتهایی با سایر زمینههای تولیدی و تجاری دارد که مهمترین آنها اتکاء زیاد فعالیتهای این بخش به طبیعت و مواجه شدن با طیف وسیعی از خطرات و حوادث طبیعی مانند سیل، تگرگ، سرما، گرما و گرد و غبار میباشد که فعالیت در این بخش را به فعالیتی پرخطر و توأم با ریسک تبدیل کرده است .
به زعم بهرامی و آگهی - 1384 - ، ریسک در فعالیتهای کشاورزی عبارت است از شرایط ناپایداری که تولید محصولات کشاورزی را به مخاطره میاندازد و باعث ایجاد خسارات مالی و احساس ناامنی در روحیه و زندگی کشاورزان خواهد شد. خطرها، به رغم همه اقدامهای پیشگیرانه و احتیاطهایی که صورت میگیرد، گاهی خسارتهای زیانباری پدید میآورند. بنابراین آنچه اهمیت دارد، رفتاری است که کشاورزان باید در هنگام روبه رو شدن با خطر از خود نشان دهند. این رفتارها باید به گونهای باشد که نگرانیها و احساسهای ناامنی کشاورزان را کاهش دهد یا از بین ببرد
نکته مهم آن است که چگونگی این رفتارها به نوع ادراک کشاورزان از خطرات بستگی دارد. پانل - Pannell, - 2003 شناخت ادراک کشاورزان از ریسک و چگونگی تأثیر ادراک آنان بر رفتارشان را از عناصر اصلی در بهرهبرداری پایدار از اراضی بیان کرده است.
گرینر و همکاران - Greiner et al., 2009 - ، نیز در بررسی رفتارهای مدیریت منابع طبیعی در میان کشاورزان استرالیایی بیان میکنند که خطرپذیر بودن کشاورزان به نحو مطلوبی پذیرش فعالیتهای مدیریتی مناسب را تحت تأثیر قرار میدهد. یافتههای مطالعات انجام شده در هلند نیز حاکی از آن است که ادراک کشاورزان نسبت به خطر و مفهوم آن، چگونگی رفتار مدیریتی کشاورزان را تحت تأثیر قرار میدهد
کشاورزان با توجه به نوع ادراکشان از ریسک، رفتار و عکسالعملهای متفاوتی از خود نشان میدهند، این رفتارها به طور کلی شامل پیشگیری از ریسک و خطر، تعدیل آن و در نهایت پذیرش ریسک و خطر است
بنابراین، به منظور آگاهی از رفتار کشاورزان در شرایط خطر مانند گرد و غبار، کسب شناخت از درک آنان از احتمال خطر گرد و غبار، رفتار پیشگیری در تولید، تمایل برای بروز رفتارهای مقابلهای در کشاورزی هنگام مواجهه با گرد و غبار و نگرش فرد نسبت به مقابله با گرد و غبار در کشاورزی لازم است. بنابراین پرسش کلی که این پژوهش به دنبال پاسخگویی به آن است این میباشد که کشاورزان چه رفتارهای حفاظتی و پیشگیرانه در هنگام بروز پدیده گرد و غبار از خود بروز میدهند؟ چه تفاوتهایی بین کشاورزان مختلف از منظر بروز این رفتارها، تمایل و درک آنها وجود دارد؟
روششناسی
این پژوهش با استفاده از پیماش انجام شده است. جامعه آماری مطالعه شامل کشاورزان استان ایلام دربرگیرنده 9 شهرستان ایلام، ایوان، سیروان و چرداول، مهران، دهلران، آبدانان، دره شهر و ملکشاهی بود. بر اساس آمار و اطلاعات سرشماری نفوس و مسکن در سال 1390جمعیت فعال در بخش کشاورزی و ساکن در روستاهای ایلام معادل 33831 نفر میباشد. از این جمعیت، نمونهای به حجم 348 نفر با استفاده از جدول کرجسی مورگان بر اساس روش نمونهگیری تصادفی ساده انتخاب شد.
اطلاعات مورد نیاز به کمک پرسشنامه و مصاحبههای چهره به چهره، جمعآوری گردید. پرسشنامه در قالب دو بخش کلی تنظیم شد؛ شامل: ویژگیهای فردی و حرفهای کشاورزان، و سوالات مربوط به سنجش تمایل به انجام فعالیت کشاورزی در شرایط گرد و غبار در برگیرنده متغیرهای رفتار حفاظتی، درک احتمال خطر برای کشاورز و محیط اطراف، رفتار پیشگیری در تولید، تمایل برای بروز رفتارهای مقابلهای در کشاورزی هنگام مواجهه با گرد و غبار و نگرش فرد نسبت به مقابله با گرد و غبار در کشاورزی. به غیر از ویژگیهای فردی و حرفهای کشاورزان که با استفاده از سوالات بسته و باز پاسخ پرسیده شدند، سایر متغیرها با استفاده از طیف لیکرت شش قسمتی شامل اصلا=صفر تا خیلی زیاد5= امتیاز، سنجیده شدند. برای تایید روایی پرسشنامه از روایی صوری و محتوایی استفاده شد
