بخشی از مقاله
بررسی خوشنویسی در معماري اسلامی ایران درعهد سلجوقی با تأکید بر مسجد جامع قزوین
چکیده
خوشنویسی از جمله هنرهاي اصیل و قدیمی ایران است که در ادوار مختلف تاریخی و فرهنگی ایران همواره از اهمیت ویژه اي برخوردار بوده است. خصوصا پس از پذیرش دین اسلام از سوي ایران و ورود خط عربی به شیوة نگارش این سرزمین، تحول و زیبایی آن بیش از پیش شده است. همچنین هنر معماري نیز در ایران سابقهاي کهن دارد و در طول قرنهاي گذشته سبکهاي مختلف معماري در این سرزمین ظهور و ثبوت یافته اند. از سوي دیگر معماري دورة سلجوقی نقطهعطفی در تاریخ معماري ایران به شمارمیآید که منشأ خلاقیتهاي بسیاري در زمینه الگوها و تناسبات معماري سازه، پوشش سقفها و تزئینات را شامل می شود. هدف از این مقاله بررسی هنر خوشنویسی در معماري دورة اسلامی ایران به ویژه در عهد سلجوقی است و سوالی که مطرح می شود: جایگاه کتیبهها و خطهاي بهکاررفته درتزئینات مسجد جامع قزوین چگونه بوده است؟ نتایج بیانگر آن است که همواره بین خط انتخابی با نوع معماري توازن ایجاد شده است. در واقع هنرمندان خطاط با استفاده ازهنر خوشنویسی به نوعی هماهنگی و تناسب را میان آثار خوشنویسان و بناي معماري پدید آورده اند.
واژگان کلیدي: دوره سلجوقی، خط کوفی، کتیبهنگاري، مسجد جامع قزوین
1
.1 مقدمه
از آنجائیکه روح انسانی با نگارش بیان میشود و استعداد و نبوغ ایرانیان همواره بهصورت خط متجلی شده است، بیش از دیگر هنرها با دیدگاههاي زیباییشناختی ایران زمین نزدیک بوده و توانسته است درك فرهنگ ایرانی از زیبایی معنوي را به بهترین روش ابراز نماید. خوشنویسی حتی تأثیرات عمیقی بر روي الگوهاي ذهنی نقاشان و طراحان گذاشته و اساس آرایههاي معماري را شکل داده است. » چون عصمت و خطاپذیري قرآن در مقایسه با سایر کتب آسمانی که فقط وحی هستند، برپایهکلام ملفوظ خداستکه بر زبان پیامبر، گزیدهعالمیان محمد مصطفی(ص)، جاري شده است. پس قرآن که معنی ساده خواندن (از کلمه اقرا بخوان نخستین کلمه وحی خداوندي بر پیامبر) میدهد، کلام ملفوظ خدا و قدیم و ابدي است. قرآن در مقام اندیشه و فکر الهی، نشانی از ماهیت اوست. قرآن کلام االله است که مریی، مسموع و مدرك شده است. به همین دلیل است که خطاطی و خوشنویسی در سلسله مراتب هنرهاي اسلامی درعالیترین طراز قرارگرفته، چون هنري است که کلام االله را میآراید[1]«
بهسبب اهمیت فوقالعاده خواندن و نوشتن در دین اسلام، مسلمانان درصدد برآمدند تا قرآن، کلام وحی، را متناسب با شأن و
عظمت آن به زیبایی به نگارش درآورند. از اینرو قرآن در ابتدا به خط کوفی 1نوشته شد. خط عربی به دلیل طبیعت ساختارياش با شکلگیريهاي تزئینیکاملاً سازگار است. در حالیکه حروف الفباي لاتین غالباً ساختارهاي یکپارچه دارند و در واحدهاي بسیار زیاد ومستقل جاي میگیرند. حروف عربیعمدتاً در یک طرح مداوم به صورت ترکیب عمودي و افقی شکل گرفته و از اینرو میتوانند در هر دو وضع ترکیب با یکدیگر و با نقشمایههاي تزئینی به آرایشهاي انتزاعی تن در دهند.
حروف عمودي مایه ایجاد ساختار توازنند و حروف افقی به کل نوشته تعادل و تداوم میبخشند[2]
پس از غلبه اسلام و ورود الفباي عربی به الفباي ایرانی، تحولی عظیم در هنر خوشنویسی ایران صورت پذیرفت. با گذشت زمان ایرانیان سبکها و شیوههاي خاص خود را در خوشنویسی بوجود آوردند و زیبایی دوچندان خلق کردند که هر نظارهگري را به تحسین وا میدارد. در هنر معماري که آنهم از دیرباز در ایران پیوسته در حال توسعه و تکامل بوده و سابقهاي 7هزار ساله دارد، تزئینات نقشی اساسی داشته است. معماري ایران بهدلیل دارا بودن ویژگیهاي خاص خود، همچون طراحی مناسب، ایوانهاي رفیع، ستونهاي بلند و تزئینات نظرگیر، توانسته است در عین سادگی شکوه و جلال و زیبایی خود را به همه جهانیان بنمایاند. معماري در ایران پس از اسلام دورههاي مختلفی را دربرمیگیرد که در اینجا به طور اجمالی به معماري دوره سلجوقی پرداخته میشود.
.2 معماري دوره سلجوقی
در میان دورههاي اسلامی در ایران، معماري سلجوقی در قرن پنجم و ششم هجري بهسبب ابداعات بسیار در زمینه الگوها و تناسبات معماري سازه، پوشش سقفها و تزئینات، نقطهعطف به شمار میآید. آنچنان که الگوهاي این دوره بهمنزله پایه و اساس الگوهاي دورههاي بعد نیز بهکار رفتهاند. نیز بهواسطه توجه ویژه حکمرانان سلجوقی به هنر باعث شد که هنر معماري، به شکوفایی و کمال نسبی برسد و در این عرصه هنرمندان و معماران آثار فراوانی پدیدآورند. بهعبارت دیگر هنر معماري در عصر سلجوقیان را دوره رنسانس و شکوفایی شیوههاي تازه معماري دانسته اند. در این دوره از تلفیق حیاط چهار ایوانی و تالار مربع گنبددار (چهار طاقی)، مسجد بزرگ ایرانی بوجود آمد، به طریقی که حیاط مرکزي چهار ایوان آن اساس معماري مذهبی در ایران گردید. براي نماسازي و تزئین دیوار بناها، نقوش متنوعی از آجر خلق کردند. از قرن پنجم تا اواخر قرن ششم هجري هنر آجرتراشی و تزئین بناها با آجرهاي تراشیده رواج یافت و تکامل پیدا کرد. اهمیت تزئینات گچبري و رنگ افزون؛ وکاشی لعابدار فیروزهاي در تزئین معماري بهکار گرفته شد. دوره سلجوقی، دوره توازن و تعادل معماري ایران نیز به شمار آید. هرچه در قرون اولیه هجري، احداث مساجد از عمدهترین بناهاي معماري بود که شکل میگرفت، درعهد سلجوقی معماري غیرمذهبی نیز همانند معماري مذهبی برپا میشد. میلهاي راهنما و کاروانسراها و مدارس ازجمله بناهاي غیرمذهبی آن دوره بهشمار میآیند. اما مساجد در این دوره به زیباترین صورت تزئین و نظرگیرترین آرایهها براي مساجد به کارگرفته میشدند. نقاشی و خط در عرصه هنر دو برادر بهشمار میآیند. درغرب به دلیل آنکه براي نقاشی اهمیت فراوانی قائلند، از آن براي تزئین کلیساهایشان استفاده میکنند، چنانکه اکثر کلیساها در غرب با تصاویر مذهبی و مجسمه ها و پیکرهاي مرتبط با دین مسیحیت مزین شده است. حال آنکه در دین اسلام به دلیل ممنوعیت شرعی در استفاده از نقاشی و صورتگري در مساجد و اماکن مذهبی، خوشنویسی جاي نقاشی را گرفت، و هنرمندان مسلمان دست به آفریدن زیباترین نقوش انتزاعی جهت تزئین بناي مساجد زدند و شگفتانگیزترین آرایههاي زینتی را پدیدآوردند. از سوي دیگر به دلیل اهمیت کلام قرآن مجید در میان مسلمانان، خطوط مزین به آیات قرآنی ازجمله تزئینات مساجد و معماري ایران به شمار آمد. در قرن چهارم هجري، کتیبههاي قرآنی به خط کوفی در بناهاي مذهبی و بهخصوص محرابها کاربرد یافت. [3] در قرن پنجم هجري همزمان با حکومت
سلجوقیان2 در ایران، خلاقیتهاي فراوانی توسط خوشنویسان و طراحان ایرانی صورت گرفت.
3
.3 خوشنویسی و کتیبهنگاري به مثابه آرایه به کار رفته در معماري
خوشنویسی درایران مانند خاور دور یک هنر مهم- البته بنیادي– شمرده میشد. الفباي عربی، که زینتیتر از همه خطهاست با علاقه پرورش یافته و توسط ایرانیان به اشکال زیباي حیرتانگیزي درآمده بود و معماران مبتکر آنها را درهر بخش از مسجد به صورتی بهکار گرفتند، آنگونه که سرانجام مسجد به صورت کلام خداوند در میآمد. آنان خط عربی را با اصول زیباییشناسانه
تعالی بخشیدند و بناهاي بسیاري را با کلام قرآن مزین کردند. درابتدا این تزئینات با چینش آجرها و با خطوط کوفی بناي) 3
معقلی) صورت میگرفت و خطاطان ممتاز آیات قرآن مجید را با استفاده از آجرهاي پیشبر به صورت خط کوفی بنایی بر سطح دیوارها مینگاشتند. با بهرهگیري از خطوط کوفی تزئینی همچون خط کوفی گرهدار و نیز با بهکارگیري از خطوط نسخ و ثلث، و تزئینات بنایی به همراه انواع نقوش اسلیمی و هندسی، زینتبخش محراب مساجد شدند. در این میان کتیبههاي خطاطی را وجه تمایز تزئینات بنایی میتوان به حساب آورد که بهمثابه عنصر اصلی در دوره اسلامی به تزئینات بنا افزوده شد.
این کتیبهها ممکن است خطوط عظیم کوفی باشد که تمامی بلنداي دیوار را بپوشاند، یا خطوط ظریف نسخ که در یک قاب
مقرنس4 پنهان شود. اما حاشیههاي زینتی یا قرنیز5ممکن است سراسر بنا را بپوشاند و همه طاقنماها را دربرگیرد. آنها ممکن
است در ترکیب با سایرطرحها در نقشهاي هندسی پنهان شوند و یا درترنج6هاي زینتی بهصورت طغرا 7 درآیند. دامنه آنها از نمایشهايکاملاً پیدا تا اشارات رمزي متفاوت است. [4]
کتیبهها بهصورت حاشیههاي تزئینی سراسر بناها را پوشاند و با قابها، رفها، ترنجها، طغراها همراه شد. این خطاطیها از یک کتیبه کوچک در گوشهاي نامنتظر تا کتیبههاي عظیم کوفی را شامل میشد که سراسر دیوارها یا گنبدها را با حروفی به بلنداي 3تا 5 متر میپوشاند.[5]
4
.4 استفاده از آجرکاري و گچکاري براياسلامیتزئین بناهاي
در قرون سوم و چهارم و سپس پنجم هجري قمري، تزئینات دیگري براي داخل و خارج از بنا هم براي احداث و هم براي تزئین بهکار برده شد که آجرکاري و گچبري از جمله این تزئینات به شمار میآید. چونان که از امتزاج آجرکاري و گچبري کتیبههاي زیبایی با نقوش گچبري بههمراه گل و بوته پدیدآمدهاند. استفاده از گچ از این جهت رواج یافت که انواع خطوط کوفی، نسخ، ثلث و ریحان به هنر کتیبهنگاري واردشده بود و در این میان گچ تنها مادهاي بود که میتوانست انحناهاي خطوط نسخ و ثلث را بوجود آورد، کاري که با آجر پیشبر ناممکن مینمود و شکلگیري سریع گچ این مشکل را برطرف ساخته بود. [6]
.5 کتیبه هاي تزئینی در بناهاي اسلامی
کتیبه ها در تزئینتقریباً تمامی بناهاي اسلامی از جایگاهی بسیار ویژه برخوردار بوده است. و مسجد که در تعریف آن میتوان گفت بنایی است برپاشده بر محوري نامرئی، محوري که طراحی اصلی آن را پی مینهد؛ دنیاي اسلام همچون چرخ عظیمی است که مکه کانون آنست و پرههاي این چرخ هم مساجد سرتاسر جهان است.[7] مسجد بعد از کعبه، مهمترین بناي اسلامی بهشمار میآید. حال در این بناي مقدس و مهم چند محل(قسمت) اصلی وجود دارد که کتیبههاي خوشنویسی بر روي آنها قرار گرفتهاند، که از آن جملهاند: محراب، گنبد، سردر، و دیوار مسجدمعمولاً. در محراب بهسبب قرارگیري امام جماعت در مسجد و گنبد به دلیل آنکه در اسلام نماد طاق فلک است، زیباترین کتیبهها و گچبريها را در خود جاي داده اند. حال با تأکید اصلی این مقاله بر مسجد جامع قزوین به بررسی درباره بنا و کتیبههاي زیباي بجا مانده در این مکان مقدس می پردازیم.
.6 مسجد جامع قزوین
مسجد جامع قزوین را مسجد جامع عتیق و یا مسجد جامع کبیر نیز گفتهاند و آن از قدیمیترین و بزرگترین مساجد جامع ایران است که به سبک معماري چهار ایوانی ساخته شده است. آثار معماري دورههاي سلجوقی و صفوي در این بناي باشکوه مشاهده میشود که البته قدیمیترین بخش آن مربوط به قرون اولیه اسلام است.
مسجد جامع قزوین (تصویر(1 در محله دباغان شهر قزوین و در کناره شرقی خیابان شهدا قرار دارد. بناي اولیه آن بر روي آتشکده از دوره ساسانی ساخته شده است. اما در سال 192 هجري به فرمان هارون الرشید این بنا ساخته شد. سید محمدعلی گلریز، مؤلف کتاب مینودر یا باب الجنه آورده است که در سال 192 هجري، هارون الرشید در راه سفر به خراسان به قزوین آمد و جامعی بنیان نهاد و به روایت دیگر به دستور وي ابوالحسن محمد بن یحیی بن زکریا و صاحب ابی العباس بن سریح
جامع را ساختند. امروزه نیز قسمتهایی در گوشه جنوب شرقی مسجد به » طاقهارونی« یا مقصوره8 کهنترین بناي بجا مانده در مجموعه ساختمانهاي مسجد جامع است که بناي کوچک گنبدداري است که به راهروي غربی مسجد راه دارد. مسجد جامع قزوین به سبب داشتن طاق هارونی از گنجینه آثار تاریخی مسجد جامع اصفهان قدیمیتر است[8] همچنان محمد علی گلریز در اثر مذکور خود مینویسد که در ابتداي قرن چهارم هجري قمري، صاحب بن عباد مدرسهاي در مجاورت این جامع بنا کرد و احتمالاً ورودي شرقی مسجد جامع فعلی از این مدرسه برجاي مانده است.
تصویر 1، نماي بیرونی از مسجد جامع قزوین( نگارندگان)
٨مقصوره، مکان ایستادن امام در مسجد ؛ محوطه بزرگی که دورتادور آن دیوار کشیده شده است.
با این حال افراد بسیاري در احداث مسجد جامع قزوین در طول سالها مشارکت داشته اند که از جمله آنانند: هارون الرشید، قاضی ابوالحسن محمد به یحیی بن زکریا، صاحب ابی العباس بن سریح، فخرالدوله دیلمی (چنانکه او در قرن چهارم هجري قمري شروع به احداث دیوار مسجد جامع کرد که ناتمام ماند.) امیر خمارتاش بن عبداالله عمادي (وزیر سلطان ملکشاه سلجوقی بین سالهاي 500تا 509 هجري قمري ساختمان مقصوره بزرگ و گنبد صحن(تصویر(2 و مدرسه و خانقاه و چاهخانه مسجد را ساخت که امروزه هم این بخش از بنا به نام شبستان و گنبد خمارتاشی معروف است.) ملک مظفرالدین آلب ارغون بن برتعشیرنقُش()، شاه عباس دوم صفوي، باقرسعد السلطنه، میرزا علی اصغر خان اتابیک، ابواحمد کسائی، ساوة منادي، سالار ابراهیم مرزبان، فخرالدین دولتشاه کیالان، محمد صادق خان، شاهزاده علی نقی میرزا رکن الدوله(پسر فتحعلی شاه) و مهدي معمار قزوینی ( معروف به سنمار) و محمد علی به بم ( از تاجران قزوین) و ابوتراب مایل. نام خطاطان عبارت بودهاند از کاوس مصور یا نقاش و محمد صادق مذهب قزوینی و محمد متولی در کتیبههاي مسجد دیده میشود. سازنده کتیبههاي ایوان غربی و شرقی نیز شریف کاشی پز بوده است.
مقصوره خمارتاشی ، طاقنماهایی در اطراف خود دارد. محراب که از سنگ مرمر است در بخش جنوبی آن قرار دارد و با کاشیهایی زیبا و رنگارنگ تزئین شده است. منبر محراب نیز سنگی است. گنبد باشکوهی که برفراز شبستان قرار دارد بهصورت دوپوش است و با طرحهایی چشمنواز کاشیکاري شدهاند که یادگار دوره سلجوقی است. داخل گنبد نیز نیمطاقهایی بسیار زیبا دارد. [9]
مسجد کبیر قزوین مستطیل شکل است و چهار جهت آن را 4 ایوان با رواقها در برگرفته است. مسجد داراي دو حیاط است که یکی در شمال غربی آن که کوچک است و دیگري در شمال شرقی مسجد قرار دارد. مساحت این دو حیاط بیش از 4000
متر است.
