بخشی از مقاله
چکیده:
از دیدگاه اندیشمندان مسلمان بحث زیبایی چیزی جدا از بستر و زمینه و مبدا و منشا خود دیده نمیشود و چگونگی نگرش ما به زیبایی به گونه ای روشن در آفرینش اثر هنری و معماری اثرگذار است هنرآفرینش زیبایی است و شاید بتوان گفت با ارزشترین شان اثر معماری وجه هنری آن است هنرمندان ایرانی در همه رشته های هنری دست به خلق آثاری زدهاند که ضمن بهرهگیری از تعالی اسلامی ضمن پاسخگویی به نیازهای انسان جلوهای از زیبایی را به نمایش گذاشتهاند که مختصات این زیبایی از تفکر وفرهنگ و محیط و تاریخ و نوع نگرش به عالم و در یک کلام ازجهان بینی ایرانیان مسلمان حکایت میکند کشف مفاهیم زیبایی شناسی در بناهای عبادی مساجد همواره یکی از دغدغه های مهم معماران برای ایجاد فضایی مطلوبتر برای آیندگان بوده است از لحاظ زیبایی شناسی مساجد به عنوان یک اثر معماری محل تقاطع هنر و افکار اسلامی هستند و دارای اهمیت بسیار هستند مسجد که از طی دوران گذشته تا به امروز اصلیترین پایگاه مسلمانان به شمار میرود همیشه از جانب حاکمان، هنرمندان و مردم مورد توجه خاصی بوده است. این پژوهش با استفاده از روش توصیفی و تحلیلی به تجزیه و تحلیل موضوع پرداخته است و در این راستا از روش مرور اسنادی و کتابخانه ای با بهره جستن از کتاب ها، فصلنامه ها، جراید، سایتهای اینترنتی به جمع آوری اطلاعات موردنیاز پرداخته است که در نهایت مسجد جامع یزد به عنوان نمونه مطالعه مورد تحلیل قرار گرفته است.
واژگان کلیدی: زیبایی، زیبایی شناسی، معماری اسلامی، مساجد، مسجد جامع یزد
.1 مقدمه:
هنر جوهرهای است که در ذات هر ایرانی به فضل الهی به ودیعه نهاده شده است. به همین علت جلوههای هنر در تمام مظاهر و مقوله های زندگی ایرانی مانند: معماری، نقاشی، خط و کتابت، پارچهبافی، قالی وگلیمبافی، فلزکاری، سفالگری و …… در طول تاریخ بروز و ظهور داشته و دنیایی از زیباییها، ذوق، خلاقیت و ابتکار را پدید آورده است. یکی از مظاهر انعکاس هنر ایرانی در معماری این سرزمین است. هنرمند معمار ایرانی، از ابتدای کار و از هنگام بهکارگیری آجر که از مصالح اولیه احداث بنا به شمار میرفته زیباترین نقشها و طرحها را هنگام احداث دیوارها و پوشش گنبد ها وگوشواره ها، مقرنسها و طاقنماها خلق کرده است و در روند تکاملی آن با گره چینی، گلاندازی، گرهسازی و آجرکاری خفته و رفته، شاهکارهای بینظیری را به وجود آورده است.
هنگام استفاده از گچ با خلق گچبریهایی با نقوش هندسی، گیاهی، دنیایی از خلاقیت را که در دنیا بی نظیر میباشد آفریده و در استفاده از چوب برای پنجره ها و درها با بهرهگیری از فنونی نظیر منبت، مشبک، معرق، کندهکاری، خاتمسازی و نقاشی روی چوب، اعجاز باور نکردنی را پدید آورده است. برای تزیین بنا از کاشیهایی نظیر یک رنگ، هفت رنگ، معرق، طلایی و .… شیشه و آیینه در شکلها و رنگها و ابعاد گوناگون، مدد جسته و دنیایی از زیبایی و خلاقیت و هنر را عرضه کرده و همه اینها به همراه حجاریهای زیبا، بناهایی را در جای جای ایران بر پا و استوار کرده است. بدون تردید تحقق این همه زیباییها و خلاقیت جز به مدد عشق به معبود امکانپذیر نبود، چرا که بیشترین جلوه آنها را در مسجد، محراب و زیارتگاه میتوان دید.
بناهای مذهبی، همواره مورد احترام و توجه ملل و اقوام مختلف در طول تاریخ بوده است، و به لحاظ همین اهمیت، پیوسته کاملترین تجربه های هنری هنرمندان برجسته هر دوره تاریخی در خدمت معماری و تزیین نقوش به کار رفته در احداث چنین اماکنی بوده است. این علاقه و توجه و بذل سرمایه های مادی و معنوی، نه از باب منافع اقتصادی و اغراض مادی، بلکه بر مبنای کشش و علاقهای قلبی بر اساس گرایش فطری مردم به مکاتب الهی بروز کرده است. چه بسا مردمی که با مشکلات و تنگناهای اقتصادی قرین بوده، اما در سرمایهگذاری برای مظاهر معنوی، از جمله بناهای وابسته به مقدسات مذهبی، از هیچگونه ایثاری فروگذار نکرده اند. بناهای رفیع و با شکوهی که در طول تاریخ برای معابد، مساجد و کلیساها، سربرافراشتهاند، با یک پشتوانه قلبی و عشق حقیقی همراه بوده است.
در تاریخ اسلام، مسجد در رأس توجه مردم، به ویژه هنرمندان معتقد به مبانی دینی قرار داشته است. در دوره هایی که اثری ازپیشرفتهای علمی و صنعتی در هیچ کجای عالم دیده نمی شود، برجستهترین آثار معماری جهان، از میان مساجد بزرگ در جای جای سرزمنیهای اسلامی بر جای مانده است، اگر چه به علل گوناگون، بویژه هجوم ارتشهای متجاوز بیگانه به کشورهای اسلامی بسیاری از ابنیه مهم و مساجد تاریخی دچار تخریب و ویرانی شده و آثار مهم مکتوب و میراث فرهنگی مسلمین که دستخوش غارت و آتشسوزی در کتابخانههای مهم جهان اسلام شده است، ما را از گنجینههای مهمی محروم کرده است، با این حال آنچه بر جای مانده، خود دریچهای است برای شناخت عظمت معماری به کار رفته در بنای مساجد بزرگ تاریخی، بویژه آن که در معماری و کاشیکاری بناها، مظاهر معنوی و مفاهیم والای مذهبی چه در انتخاب رنگ و چه در انتخاب شکل و فرم بسیار ماهرانه تلفیق شدهاند، و فضایی به وجود آورده است که انسان شیفته معنویت را بسوی خود می خواند.ساخت گنبد، محراب، گلدسته ها، ستون ها، منبرها، به نوعی پیام خاص خود را به مخاطبان القاء می کنند. با دقت در این نمادها و پیام های آنان در خواهیم یافت که این پیام ها همگی جاودانی وعرفانی هستند.بدیهی است اگر امروز در حفظ مساجد و هنرهای به کار رفته در آنها کوتاهی کنیم، آیندگان هرگز ما را نمی بخشند که چرا چنین گوهرها وهنرهای گرانبهای جوشیده از متن مردم و دین را به آسانی و در پی تقلید از هنر غربی، از دست داده ایم.
.2 بیان مسئله:
کار هنرمند آشکار نمودن زیبایی های هستی است، که این زیبایی را به علم حضوری در درون خویش یافته است زیباترین ظهور زیبایی به روایت قرآنی در انسان جلوه می نماید. اگر شأن شناسندگی در انسان شناخت حقیقت بدانیم به یقین شأن آفرینندگی در انسان آفرینش زیبایی است. برخلاف دیدگاه های مدرن، نگاه اسلام به هنر و زیبایی به مشابه تجمل گرایی نیست بلکه اسلام زیبایی را خصلتی الهی می داند - یکی از اسماء الهی الجمیل یا زیبا است - ومعتقد است که خداوند هم زیبایی را دوست دارد. زیبایی شناسی اسلامی به دنبال زیبایی فراگیر است به طوری که هنر ناشی از آن زیبایی باعث شود فرد مسلمان لذت زیبایی را در همه مراحل زندگی خویش بچشد. فرد مسلمان با نشستن روی یک فرش سنتی یا تماشای یک اثر خوشنویسی و یاعبادت در یکی از شاهکارهای معماری اسلامی که از اقیانوس آرام تا اطلس را فرا می گیرد، در قلب خود احساس آرامش و لذت می کند.
در این باره، سید حسین نصر در کتاب هنر و معنویت چنین نوشته است؛ - - وظیفه ی هنرمند ترجمه ی اصول اسلام به زبان زیبایی شناسی است؛ انتقال دادن آن ها به قالب صورت ها و مضامین باید در ساختارها تجسم بیابند ودر تزیین همه اشیاء از محراب ها و قصرها گرفته تا حقیرترین ابزارهای خانگی مورد استفاده واقع شوند. خلاقیت هنری چیزی نیست مگر استعدادی که خداوند در آدمی نهاده است تا او را در سلوک در راهی که به خدا می رسد یاری کند - - .
بنای مسجد زمانی معنا پیدا مییابد که انسان مسلمان در آن پا نهاده و قدم به قدم فضاهای آن را طی می کند تا به فضای غایی آن برسد و در زیر سقفی مدور که نمادی از آسمان است رو در روی محراب بایستد. و اینها همه مقدمه اند، تا وی در این فضای مهیا شده برای عبادتش، آغازگر راز و نیازی شود که خود آداب و مراحلی منظم دارد. حال سوال این است که نظم و سلسله مراتب فضای مسجد که نظم و سلسله مراتب نمازگزار برای اقامه نماز و نظمی که در ارکان نماز نهفته را به دنبال دارد، از چه الگوی جامعه ای می تواند پیروی کند که زمینه ساز دستیابی به معماری مناسب مسجد باشد تا نمازگزار را از عالم مادی به سمت عالم معنوی سوق دهد؟
.3 اهمیت و ضرورت تحقیق:
زیبایی مقوله ای است که جملگی مکاتب علمی و فلسفی و هنری و دینی، به نحوی از آن سخن گفته اند، از قدیم الایام، حکمایی چون افلاطون "زیبایی" را به همراه "حقیقت" و "خوبی" را به عنوان سه اصل جهانی و بنیادینی می داند که جملگی انسانها به آنها تمایل دارند، معرفی کرده است . سهروردی، ارتباط مفهوم حسن و جمال و کمال را اینگونه تعریف می کند: "بدان که از جمله نام های حسن یکی جمال است و یکی کمال و در خبر آورده اند که ان االله تعالی جمیل یحب الجمال. هر چه موجود اند از روحانی و جسمانی طالب کمال اند، و هیچ کس نبینی که او را به جمال میلی نباشد، پس چون نیک اندیشه کنی همه طالب حسن اند و در آن می کوشند که خود را به حسن رسانند".
اسلام نخستین دین آسمانی است که نظر انسان را به گستره زیبایی و زینت در آفریده ها جلب میکند و به او مینمایاند که بعد انسانی و روحانی فطرت خویش را ارج نهاده تا به فراسوی زندگی حیوانی رهنمون شود. زیبایی و زینت، تعبیر همین مفهوم و عصاره هنرهای زیبا به شمار میرود.
