بخشی از مقاله
مقایسه معماری صفویه در ایران و عثمانی درترکیه
(نمونه موردی: مسجد سلیمانیه، مسجد امام اصفهان)
چکیده
ورود اسلام بر نوع نگرش، فرهنگ، سلایق مردم مؤثر بوده است. به تبع تغییر این موارد نوع معماری آن کشور را هم تحت تأثیر قرار داد. قابل ذکر است که میزان این اثر پذیری و نحوه آن در هر کشور متفاوت بوده است. تحولاتی که در معماری کشورهای اسلامی شکل گرفته است رابطه مستقیمی با میزان تاثیر پذیری آن از اسلام و معماری اسلامی که پایه گذار آن نقشه قدیمی از خانه پیامبر است، دارد. هر کشور با توجه به فرهنگ، معماری سنتی و گذشته خود از آن به نحوی استفاده کرده است. در این تحقیق معماری مساجد دو کشور ایران و ترکیه در زمان صفویه و عثمانی با هم مقایسه شده است، تا میزان شباهتها و تفاوتهای آنها با هم مورد ارزیابی قرار بگیرد. در این مقاله با روش توصیفی و تحلیلی در ابتدا به صورت اجمالی سیر تحول معماری مساجد دوران صفویه و عثمانی بیان شده است. سپس تاریخچه و توصیفی از دو مسجد امام در اصفهان و مسجد سلیمانیه در استانبول که هر دو متعلق به یک بازه زمانی و از نمونههای برتر اثر خود هستند مورد بررسی قرار گرفته است. در انتها خصوصیات مؤثر در ساخت مساجد و نحوه اجرا، اجزاء و جزئیاتی از تزئینات آنها مورد بررسی واقع شده و وجه مشترک و تفاوتهای دو بنا مورد مطالعه در نموداری برای ارزیابی ارائه شد.
لغات کلیدی: معماری صفویه، معماری عثمانی، مسجد امام اصفهان، مسجد سلیمانیه
مقدمه
ورود معماری اسلامی با طرح ساده و بدون تزئینات مسجد نبی بوده است که به در سایر کشورهای اسلامی مورد استفاده قرار گرفته است. هر ملتی با توجه به فرهنگ، سلیقه، نگرش، معماری گذشته و بومی هر منطقه آن را به نحوی تغییر داد. کشورها به دلیل وابستگی معماری و هنر به فرهنگ و هویت، معماریها را ترکیبی از الگوی معماری اسلامی اولیه و معماری سنتی خود کردند.
در این مقاله مقایسهای بین معماری ایران و ترکیه در دوره صفویه و عثمانی انجام خواهد گرفت. این انتخاب به این دلیل است که: دوره صفویه و عثمانی هم عصر و در یک زمان و همیشه در حال رقابت با هم بودهاند. که از سال 1532- 1555 میلادی جنگهایی بین ایران و ترکیه در میگیرد. که با مقایسهای بین معماری این دو کشور در آن دوران، میتوان به این مهم دست یافت که معماری دو کشور ایران و ترکیه مسلمان دارای مساجد با معماری تاثیر یافته از اسلام، از نظر فرهنگ، سلایق، شیوه معماری و تزئینات و جزئیات عناصر معماری چه شباهت ها و تفاوت هایی داشته و تاثیر و تاثر آنها برهمدیگر چه بوده است. که در مقاله، پس از توصیفی از معماری هر دو کشور در دوران مورد نظر و ارائه ویژگی آنها، دو بنای مسجد امام اصفهان و سلیمانیه استانبول از لحاظ سیاست شکلگیری و طراحی، اجزاء، عوامل تاثیر گذار در شیوه معماری و... مورد بررسی قرار خواهیم داد. سپس این دو بنا، با دیدگاههای مختلف، مقایسه میشوند و نقاط اشتراک و تفاوتهای آنها مورد ارزیابی قرار گرفته و نمودار ارزشیابی برای آن ترسیم میشود. سپس در بحث و نتیجهگیری درخصوص عوامل مشترک شکلگیری عناصر این مساجد می پردازیم.
معماری عصرصفویه
در اثر توجه پادشاهان صفوی و خلاقیت معماران عصر صفوی که همزمان با به قدرت رسیدن شیعیان می باشد معماری شیعی مطرح میشود (یعقوبزاده، .(1390 معماری دوره صفویه به دلیل منابع مالی وسیع و ذوق هنری شاهعباس یکی از پررونقترین دورههاست، در واقع این عصر دوران اعتلای معماری اسلامی میباشد (پوپ، .(1373 صفویان با هدف ترویج فکری شیعه دوازده امامی و رقابت با مذهب سنی آن زمان از جمله دولت عثمانی در ترکیه شروع به ساخت مساجدی در مرکز حکومتی خود کرد. سیاست او برای جذب مردم به معماری شیعه بر پایه ساخت بناهای جذاب و مطلوب در همه معماری ایرانی بود. عصر او را عصر شکوفایی هنر در ایران میدانند (یعقوبزاده، .(1390 پایتخت توسط شاهعباس از قزوین به اصفهان منتقل شد. مجموعهای از بناهای بزرگ و چشمگیر در اصفهان توسط او ساخته شده است. بناهای متعددی از قبیل قصرها، مساجد، بازارها، پل ها و کاروانسراها این شهر را آراسته است و اصفهان را تبدیل به مرکز هنرهای اسلامی نمود. جذابیت معماری صفوی با نقشه باز و روان آن که دارای ترکیببندیهای سادهای مبتنی بر افزودن و قرینهسازی است، پیوند دارد. بزرگترین نقطه قوت این معماری در طرحریزی و اجرای مجتمعهای بزرگ شهری است که در آنها اهداف مختلف بازرگانی، دینی و سیاسی در ترکیببندیهایی موزون در یکجا گرد آمده است. که با ساماندهی شهری، ایجاد هسته شهری و افزایش مشارکت مردم در شهر و بناها به این مهم دست پیدا کردند (کریمیان، .(1390 مکتب اصفهان بر سه مقولهی تشیع، اشراق و عذفان شکل گرفته است که در قالب نمادها و نمودها
ظهور پیدا کرده است. که با توجه به تشیع در این معماری عوامل مؤثر بر آن همانند سلسله مراتب و روابط مفهومی در این معماری افزایش یافته است (طبسی، .(1391 معماری دوره صفوی پر از نوآوریهایی است که به فضای درون خود و فضای بیرون آن با سلسله مراتبی بهم وصل شدهاند که از ویژگیهای معماری صفوی به حساب میآید.
ویژگی مساجد دوره صفوی
با توجه به تفکرات معماری دوره صفوی معماران و هنرمندان در ساخت مساجد سعی کردند تا بهترین تجربهها و ابتکارهای خود را تا عالیترین نمونهها خلق کنند. در این مساجد که تحت قدرت سیاسی واحد شکل گرفتهاند و دارای طرحی از پیش تعیین شده توسط شاههای صفوی بودند کمتر نظر معمار مهم بوده است (طبسی، .(1391
· ویژگی مساجد دوره صفوی
- چرخش مسجد رو به قبله
- وجود سلسله مراتب از ورودی به داخل
- دارای طرحهایی از پیش تعیین شده با بیشترین جزئیات ورودی
- تحت قدرت سیاسی شکل گرفتهاند با دخالت نظر شاه
- ورودی: -1 ورود از کنج -2 ورود از پشت ایوان (طبسی، (1391
- افزایش ارتفاع مساجد
- افزایش تزئینات
- دعوت کنندگی بیشتر بنا
معماری ترکیه (عصرعثمانی)
- پس از گسترش اسلام به آسیای صغیر، معماری اسلامی ما قبل دوره عثمانی در ترکیه از معماری ایرانی تقلید داشتهاند. که این منطقه تا قرن هفتم و هشتم هجری زیر سلطهی حاکمان سلجوقی بوده، بنابراین اولین بناهای اسلامی احداث شده رنگ و بوی معماری اسلامی ایران را دارند. طرح اولیه آنها همانند معماری ایرانی طرحی حیاطدار همانند مسجد پیامبر بوده است (اسمعیل نژاد، .(1393 پس از سلجوقیان، عثمانیان مسلمان، حکومت را در دست گرفتند و در قرن نهم هجری به یک قدرت بدل شدند. حاکمیت عثمانیان نقطهی اوجی برای هنر اسلامی این منطقه بخصوص در معماری بوده و محققاً می توان عنوان نمود که مساجد ترکیه در ردیف زیباترین مساجد جهان قرار دارند. مکتب عثمانی با تکیه و استفاده از عناصر معماری بیزانس به خصوص کلیسای ایاصوفیا هویت خود را تثبیت نمود معماری مکتب عثمانی به مانند مکتب اسپانیا از تفکر اولیه اسلام پیروی ننموده است. در این شیوه شاهد توجه بیش از حد معمار به نمای بیرونی بنا هستیم اما اساس مساجد ترکیه به ویژه دوره عثمانی بر پایه معماری بیزانس ریخته شده است. معماریای که نمایانگر معماری شهری و با معماری بومی و گذشته خود ترکیب شده است. علاوه بر طرح معماری موقعیت انتخاب شده برای ساخت بنا، اجزای اصلی و نمای نهایی بنا از اهمیت زیادی برخوردار است. همچنین که بناهای ایجاد شده در دوره عثمانی صرفا تک عملکردی نبوده بلکه برای استفاده کاربران مختلف و اهداف متفاوت ساخته شده است. به عنوان مثال در کاخها علاوه بر اجرای قوانین حکومتی و سکونت شاه، محل نگهداری
خدمهها، بردهها، سربازان، کارمندان و... بوده است. همچنین داخل مساجد کتابخانه، مدرسه، ... کاربری داشته است (دهبان، .(1392 از بناهای معروف این دوران میتوان مسجد “سلیمانیه” و “مسجد سلیمیه” را نام برد.
- استفاده از نمای بیرونی پر ابهت و با شکوه، تعدادی گنبدهای اصلی و فرعی، قوسهای پلکانی، افزایش تعداد منارهها، پنجرههای ویترایی و تعداد آنها همانند کلیساها، ارتفاع زیاد مساجد، مساحت وسیع، تزئینات و نقاشی روی دیوار و سقف، تزئینات طلاکاری شده (که با اساس اولیه اسلام متفاوت است) نیز در این معماری دیده میشود.
· ویژگیهای مکتب عثمانی:
- گنبد خانهی مرکزی وسیع و فراخ
- شبستانها در طرفین گنبدخانه به صورت چهار ستونی
- توجه به نمای بیرون بنا (نمای بیرونی پر ابهت)
- گنبد مرکزی و نیم گنبدهای فرعی متعدد
- در مسجد حیاطدار وضوخانه در حیاط به صورت سرباز میباشد
- استفاده از طاقهای پلکانی
- مصالح اولیه سنگ
- استفاده از منارهها در چهار سوی بنا به شیوهی بیزانسی
- استفاده از دو گنبد متوسط در طول محور
- محراب به عنوان پشتبند گنبد اصلی
- سیمای خارجی موجدار بوجود آمده توسط گنبدهای چندتایی
- منارههای مدادی شکل بلند
- ارتباط تزئینات اندک خارجی با حجاری ظریف
- توالی فضاهای نیم گنبدی در اطراف گنبد اصلی و در طول محور اصل
- قوسهای عظیم جهت تقسیمبندی فضا
- آگاهی و اهمیت دادن به توپوگرافی و مجموعه سازی
- تقسیمات نه قسمتی گنبد مرکزی با افزایش تمرکز روی گنبد مرکزی
- استفاده از گوشوارهیی بیزانسی (حسینی، (1392
· ویژگی مساجد عثمانی
مساجد ترکیه به ویژه مساجد جامع دوره عثمانی در استانبول و ادرنه محققأ در زمره زیباترین آثار معماری اسلامی و حتی معماری جهان قرار دارند. در این مساجد، بر خلاف مساجد کلاسیک و ایرانی، توانستهاند مساحتی بسیار وسیع و در ارتفاع زیاد به وجود آورند. این حجم بزرگ و ژرف به دستور امرای ترک بنا شده اما نمیتوان گفت که با یک معماری ترکی رو به رو هستیم ویژگیهای زیبا شناختی هنرهایی که در زمان خود گسترش یافتهاند را نمیتوان به سلسله سلاطین یا به اقوام قالب نسبت داد . بلکه معماری ترکیبی و نمادین میباشد . معماری اولیه عثمانی دارای پلانهایی ساده بودند که دارای پلانی مستطیل شکل و دارای سقفی شیبدار یا گنبدی چوبی میباشد. بعد از آن از پلان مستطیل به پلانی مربع با مصالح بنایی تبدیل شد. اما مساجد دوره کلاسیک عثمانی دارای پیچیدگی، تزئینات و باشکوهتر از مساجد اولیه میباشد. در مساجد دوره کلاسیک ویژگی معماری بومی ترکیه را هم ترکیب کردند (اسمعیل نژاد، .(1392
بررسی نمونه موردیها
· معماری مسجد امام (مسجد شاه)
مسجد امام اصفهان یا مسجد شاه در سال 1020 هجری توسط شاهعباس اول ساخته شد. این مسجد از بناهای بسیار مهم در دوره صفویه میباشد. با توجه به شکلگیری این بنا در فضای مکتب اصفهان و اینکه در مکتبی دقیق و بسیار حساب شده طراحی شده است. از جمله اینکه در دوران معماری شیعی ساخته شده است (یعقوبزاده،.(1390 این مسجد دارای کوشک گنبدی به سمت قبله میباشد که همین علتی برای تغییر جهت مسجد نسبت به میدان شده است. معمار ایوان پشت ورودی را طوری چرخانده است که از داخل میدان بعد از ورود از هشتی به گونهای است که چرخش داخل آن حس نمیشود (حسینی، .(1392 ورودی مسجد در وسط جبهه جنوبی میدان واقع شده است و از طریق یک جلوخان که خود حالتی دعوت کنندگی دارد، نیمه محصور و امتداد راسته بازار واقع در پیرامون بازار مرتبط شده است. در جلوی ورودی سکوهایی سنگی برای استراحت وجود دارد که پس از آن با ورود از هشتی، حیاط و صحن اصلی مشاهده میشود. حیاط به تبعیت از الگوی چهار ایوانه، معماری ایرانی ساخته شده است. دالانهایی دور تا دور صحن مشاهده میشود. چهار ایوان در تقارن هم دور حیاط وجود دارند. ایوان اصلی در جلوی گنبد خانه واقع شده است. در دو سوی این گنبد خانه دو شبستان مستطیل شکل و جود دارد (اسمعیل نژاد، .(1392
جدول:1 اجزای تشکیل دهنده معماری اسلامی مسجد امام در دوره صفویه منبع: نگارندگان
