بخشی از مقاله
چکیده
معماری اسلامی از مهمترین شاخههای معماری جهان میباشد که بر پایهی هندسه، ریاضیات و هنر برپا گردیده شده است و زیبایی نیز به عنوان یکی از اهداف آن، همواره در بین تمامی شاخههای معماری جهان از ارزش بسیار بالایی برخوردار میباشد. مسجد به عنوان یک مکان عبادت، اهمیت ویژهای در بین مسلمانان داشته است. از آنجایی که هدف هنر و معماری اسلامی یگانهی مطلق میبوده، بسیاری از هنرمندان و معماران بزرگ در صدد کشف الگوهای هندسی به عنوان وسیلهای در جهت درک و وصول به خداوند تلاش مینمودند که میتوان بسیاری از این الگوها را در معماری مساجد دورهی اسلامی مشاهده نمود.
مسجد جامع گوهرشاد که یکی از شاهکارهای دوران تیموری میباشد، در جوار حرم مطهر امام رضا - ع - ساخته شده و در سراسر آن میتوان الگوهای هندسی مقدس، هنرهای قدسی و تزئینات هنرمندانهای مشاهده نمود. در این پژوهش ابتدا مسجد گوهرشاد و برخی فضاهای آن معرفی گردیده، سپس به چیستی هندسه و انطباق آن با ویژگیهای معماری دورهی اسلامی اشاره شده است و در نهایت با تحلیل و آنالیز کاربرد هندسه در طرح فضاهای مختلف این مسجد نتیجهی حاصل از تحقیق مبین این مطلب است که هندسهی مقدس، تاثیرات والایی در خلق این بنا به عنوان کانون عبادی مسلمانان داشته است.
تعریف مسنله
مسجد گوهرشاد مشهد یکی از شاهکارهای دوران تیموری است که در جوار حرم مطهر امام رضا - ع - ساخته شده و تاریخ ساخت بنای این مسجد به قرن 9 ه.ق باز میگردد. این مسجد توسط معمار قوام الدین شیرازی در دوره دوم شیوهی آذری، در زمان تیموریان بنا شده است که بهرهگیری بیشتر از هندسه در طراحی معماری یکی از بارزترین ویژگیهای این شیوه میباشد.
این پژوهش در پی آن است که چگونگی به کارگیری هندسه در طراحی معماری اسلامی دورهی تیموریان و تاثیرات ناشی از آن را در ساختار مسجد گوهرشاد بررسی و تبیین نماید.
سئوالات اصلی تحقیق
-1 به کارگیری هندسه در دورهی تیموریان چگونه بوده است ؟
-2 چگونه هندسهی مقدس در طراحی مسجد جامع گوهرشاد تاثیر گذار بوده است؟
اهداف تحقیق
در این پژوهش بررسی مسجد گوهرشاد به عنوان یکی از شاهکارهای دوران تیموری که مملو از محتوای معماری اسلامی است مد نظر میباشد. معماری اسلامی بر پایه هنر و ریاضیات که دو علم جدا ناپذیرند برپا گردیده شده است و هندسه به عنوان یکی از شاخههای علم ریاضی و ابزار خلق هنر، شالوده و بنیان هر نوع معماری است که تعریف آن درک کالبدهای آن معماری را میسر مینماید. هدف پژوهش حاضر بررسی به کارگیری هندسه مقدس در معماری اسلامی است تا بتوان تاثیرات آن را در طراحی مسجد جامع گوهرشاد شناساند.
مقدمه
معماری اسلامی از مهمترین شاخههای معماری جهان بر پایهی هندسه، ریاضیات و هنر بر پا گردیده و یکی از برترین اهداف آن زیبایی میباشد که همواره از ارزش بالایی برخوردار بوده است. هندسه را میتوان یکی از ابزار خلق زیبایی دانست زیرا که معمار با استفاده خلاقانه و هنرمندانه از آن تناسبات آسمان را اندازه گرفته و در نهایت در زمین تعادل، هماهنگی و زیبایی را همراه با وحدت در عین کثرت و کثرت در عین وحدت به نمایش گذاشته است. بنابراین میتوان هندسه را علم و هنر در تقابل مستقیم با یکدیگر دانست.
هندسه در طراحی بناهای معماری نقشی بنیادین ایفا مینماید که میتوان آنرا یک عنصر کلیدی برای ایجاد ارتباط بین ساختمان و ایدههایی که طراح در ذهن خود داشته است دانست. از آنجایی که هدف هنر و معماری اسلامی، یگانهی مطلق و انعکاس زیباییهای الهی میبوده است بسیاری از هنرمندان و معماران بزرگ در صدد کشف الگوهای هندسی به عنوان وسیلهای در جهت درک و وصول هر چه بیشتر به خداوند تلاش مینمودند.
هندسه مقدس و تناسبات از دیرباز در معماری اسلامی، هنر و نیز ادبیات ایفای نقش مینماید. مشاهده میشود که در جهان بناهای کثیری میباشند که در طرح مایه های آنها تناسبات و هندسهی مقدس به کار گرفته شده است و قدمت آنها به هزاران سال پیش از میلاد میرسد.
برخی از این بناها مساجد کهن میباشند. " مسجد به عنوان محل یکسو شدن برای عبادت یگانه خالق جهان مناسبترین نوع معماری به منظور عینیت بخشیدن به مفهوم کثرت در وحدت است و شاید به همین دلیل ماندگارترین آثار معماری دوره اسلامی در ایران، مساجد هستند. در معماری مساجد ایرانی، از ابزار هندسه متناسب با شرایط زمانی و مکانی و نیازهای هر ساختمان به خوبی استفاده شده است و لذا علی رغم الگوی تقریبا مشابه مساجد در هر دوره تاریخی ایران، هر ساختمان، معماری منحصر به خود را دارد
معماری مساجد از دیرباز در هنر و معماری اسلامی جایگاه ویژهای داشته است بگونهای که اهمیت و قداست این مکان هنرمندان و معماران بزرگی را بر آن داشته که زندگی خویشتن را صرف طراحی، معماری، زیباسازی و نیز وحدت و یکپارچگی آن نمایند.
معمار اسلامی با بهرهگیری از الگوهای پیشین و نیز توجه به مفاهیم زیبایی الهی و ارزشهای اسلامی گونهای از هندسه را در خور مسجد خویش یافت. مسجد جامع گوهرشاد نیز یکی از بناهای با ارزش و زیبای معماری ایران-اسلامی در دورهی تیموریان و بانی آن - گوهرشاد آغا - میباشد. هندسهی دقیق این بنا محققان بسیاری را به تامل وا می-دارد که این بنا توسط معماری توانمند و برگرفته از الگوی معماری ایرانی-اسلامی به اجرا در آمده است. معماری ایرانی که نخستین پایههای آن در دورهی سلجوقیان بنیان نهاده شده بود، در دوران تیموریان به اوج خود دست مییابد.
پیشینه تحقیق
"واژه مسجد، به معنای سجدهگاه، در لغت از ریشه » سجد« مأخوذ است، و در اصطلاح به مکانی گفته میشود که در ملکیت کسی نباشد و تنها برای االله باشد و به نماز و عبادت مسلمانان اختصاص داده شود" .[2] از گذشته تاکنون اهمیت وجود مساجد در اندامهای درون شهری هر شهر و روستا تا بدان جا میبوده که عدم وجود آن سبب عزل ارزش و اعتبار آن شهر و روستا میگردیده و تقریبا می-توان عنوان نمود نبود مساجد به عنوان نمادی از دین آسمانی اسلام در درون بافتهای شهری و روستایی امری غیر ممکن میبوده است.
"بنابراین معماران مسلمان در معماری اسلامی با سعی و تلاش فراوان با استفاده از هندسه، نقوش ساده شدهی گیاهی و نیز خوش-نویسی و رنگ به بهترین صورت ممکن مفاهیم مد نظر را به مخاطب منتقل نموده و در عین حال به فضای فیزیکی حال و هوای معنوی و ملکوتی بخشیدهاند"
"هنر اسلامی به ویژه معماری آن بر پنج پایه مردمواری، خودبسندگی، پرهیز از بیهودگی، بهرهگیری از پیمون و نیارش و درونگرایی نهاده و بیآنکه خواسته باشیم خودستایی کنیم هنرمند مسلمان ایران بیش از دیگران بدانها پایبند بوده است"
به کارگیری ترسیمات هندسی در هنر و معماری اسلامی سابقهای بس طولانی دارد. استفاده از طرحهای هندسی در خلق بنا بویژه پس از اسلام، به منظور دستیابی به اندازههای مطلوب بنا و نیز تناسبات انسانی اصولی میبوده است که میتوان در ساختار قالب بسیاری از مساجد دورههای اسلامی مشاهده نمود. معماران دورههای اسلامی مساجد را به شیوههای گوناگون برپا مینمودند که در هر دوره ویژگیهای معماری خاصی متداول بوده است.
شیوه ی آذری متعلق به دو دوره متفاوت از تاریخ میباشد، نخستین دوره مربوط به زمان هولاگو و پایتخت شدن شهر مراغه و دورهی دوم آن متعلق به زمان تیمور و پایتخت شدن سمرقند میباشد. یکی از بارزترین ویژگیهای این شیوه استفادهی هر چه بیشتر از طرح مایههای هندسی در طراحیهای معماری است. "بهرهگیری از هندسه و تنوع در طراحی در تهرنگ ساختمان در نهاز یعنی بیرونزدگی در کالبد و نخیر یعنی تو رفتگی در آن نمودار میشود"
مسجد گوهرشاد نیز یکی از بناهای ساخته شده در این دوره میباشد که هندسهی دقیق این بنا بسیاری از معماران و هنرمندان را به تامل وا میدارد. بنابراین در پژوهش حاضر به بررسی کاملتری از تاثیرات تناسبات و هندسهی قدسی در برپایی مسجد جامع گوهرشاد پرداخته میشود.
روش تحقیق
روش انجام تحقیق توصیفی - تحلیلی است که با بررسی ادبیات موضوع تلاش شده است تا با استفاده از مطالعات به عمل آمده موضوع کاربرد هندسه مقدس در طراحی معماری اسلامی مسجد گوهرشاد را بررسی نماید. طریقه جمعآوری اطلاعات کتابخانهای - پایان نامه، مقاله، کتاب و... - و اینترنت میباشد.
مسجد گوهرشاد
مسجد جامع گوهرشاد در جنوب حرم مطهر رضوی واقع شده است و همانند دیگر مساجد دورهی تیموریان دارای چهار ایوان به سبک کلاسیک میباشد و گنبد دو پوستهی گسستهی آن بر ایوان جنوبی که ایوان مقصوره نیز نامیده میشود واقع شده است. صحن مسجد گوهرشاد مربع شکل است با ابعاد 56/30* 51/65 و بالغ بر 9410 متر مربع مساحت دارد که اطراف آن را چهار ایوان بزرگ احاطه نموده است و در فواصل مابین ایوانها هفت شبستان و شش در ورودی و خروجی نمایان است.
این مسجد دارای میانسرای ایوانی است که بزرگترین ایوان آن ایوان جنوبی یا مقصوره نامیده میشود و منارههای زیبای موجود در آن از قدیمیترین و زیباترین منارههایی است که تاکنون ساخته شده است. به گفته رونالدو ویلبر در تاریخ معماری ایران و توران نوع مناره مسجد مشهد مشخص است و از ویژگیهای کار قوام الدین است. سراسر مسجد مملو از رنگ، کاشیکاری و نقوش هندسی میباشد که حال و هوایی دیگر به این مکان ملکوتی بخشیده است.
ایوان مقصوره: بزرگترین ایوان مسجد، ایوان مقصوره که به ایوان قبله نیز مشهور است میباشد که گنبد بر بالای آن و محراب در داخل آن قرار گرفته است. این ایوان 37 متر طول دارد و دهانهی آن حدودا 13 متر است .[7] در ایوان مقصوره محرابی در داخل ایوان ساخته شده وپراز نقش ونگاراست. سقف ایوان مقصوره دایرهای شکل و بسیار زیباست.
ایوان شمالی: معروف به ایوان ساده میباشد. سقف آن نقوش زیادی را در برگرفته و گرههای هندسی بسیاری را در خود جای داده است. ایوان غربی: معروف به ایوان آب و در غرب مسجد قرار گرفته شده است و رنگ حاکم بر آن فیروزهای رنگ میباشد. تمام سقف ایوان کاشیکاری بوده و 21 ستارهی هشت پر بر آن میدرخشد. سقف ایوان فیروزهای است که در حاشیه آن نقوش هندسهی برجستهای به چشم میخورد.
تصویر : - 1 - ترسیم سه بعدی از مسجد
تصویر : - 2 - کلیات ایوان مقصوره
ایوان شرقی: ایوان شرقی شباهت بسیاری به ایوان غربی داشته و سراسر آن غرق در رنگ میباشد که رنگ حاکم بر آن همانند ایوان غربی فیروزهای میباشد. در سه طرف شبستانهایی به نامهای نهاوندی، گلپایگانی، نجف آبادی، سرابی، شبستان گرم، سبزواری و شیخ غلام حسین وجود داشته که با گچ سفید کار شدهاند و سادگی آنها بیننده را بیش از بیش به آرامشی عجین با احساسی ملکوتی فضای عبادی مسجد دعوت می نمایند.
منارهها: منارههای مسجد به ارتفاع 41 متر و قطر 3 متر در 2 طرف ایوان مقصوره واقع شدهاند و اجرای پایهی 2 گلدسته در نمای بیرونی اطراف ایوان، به شیوهای هنرمندانه میباشد.
در بحث نقوش هندسی و رنگ، در معماری تیموری هندسه خود هدف میباشد نه ابزاری در جهت وصول به هدف. مسجد گوهرشاد از زیباییهای هندسی بالایی برخوردار میباشد به گونهای که گرهها، نقوش، تزئینات و کاشیکاریهای غرق در رنگ آن ساعتها میتواند بیننده را متوجه خود نماید.
معماری دوره ی تیموریان
سبک آذری به عنوان سومین سبک معماری سنتی ایران پس از اسلام شناخته گردیده شده است. این سبک به دو دوره متفاوت تقسیم میگردد که به لحاظ تاریخی و نیز سبک و سیاق معماری، دارای تفاوتهایی اساسی میباشند. دوره اول متعلق به حکومت ایلخانان و پایتختی شهر مراغه است و دورهی دوم متعلق به زمان یورش تیمور به ایران و پایتخت شدن سمرقند میباشد.
استفاده از طرح مایههای هندسی در ساخت بنا، گوناگونی طرحهای اجرایی، ایجاد تناسبات عمودی اصولی و نیز احداث بنا در ابعادی بزرگ از ویژگیهای سبک آذری در دوره ایلخانی میباشد. ساخت مساجد با تهرنگ چهار ایوانی و دارای صحن باز - حیاط - ، که در ایران متعلق به دوره سلجوقیان میباشد، در معماری دورهی تیموریان به بهترین وجه خود اجرا گردید. دانشدوست در نشست »شاخصهای معماری سنتی در مسجد گوهرشاد« عنوان نمود : در دوران تیموریان و زمانی که خود تیمور سرکار بوده است، سبک معماری تیموریان به خاطر سختگیریها و رفتارهای تیمور شکل گرفت. معماران آن دوره برای آن که بتوانند برنامههای تیمور را سر زمان و به موقع انجام بدهند دست به ابتکارات جالبی میزدند.
معماران با مطالعاتی که انجام دادند سه راه حل برای جلب رضایت تیمور پیدا کردند؛ یکی آنکه سعی کردند سرعت ساخت بناها را بالا ببرند و دوم آن که بناهای بلندتری بسازند، چون تیمور به ارتفاع زیاد علاقه داشت. از آنجایی که تیمور علاقهی زیادی به تزئینات بنا داشت، بناها و ساختمانها را با زیبایی و تزئینات فوق العاده میساختند.
چستی هندسه مقدس
در ابتدا بهتر است چستی سرچشمههای هندسی و چگونگی پیدایش هندسه مقدس را بررسی نماییم و در نهایت به تاثیرات آن در معماری و مساجد بپردازیم.
کلمه ی مهندس در فارسی و عربی برگرفته از هندسه به معنای اندازهگیری میباشد و نه تنها در علم هندسه بلکه در معماری نیز کاربرد فراوانی داشته است. حجازی در مقالهای تحت عنوان هندسه-ی مقدس در طبیعت و معماری ایران بیان نموده است: اگر پیدا نمودن مبدا هندسهی مقدس مورد نظر باشد کافی است به قدیمی-ترین تمدنهای شناخته شده بازگشت که در آن هندسه بر طراحی ساختمان حاکم بود که به منظور نمایش دادن ساختار تصور شدهی عالم وجود به عنوان قلمرو یگانه مطلق در نظر گرفته شده بودند و این چنین هندسهای به واسطهی دارا بودن این فضیلت که قدرت خشنود کردن و جذب طبیعت الهی را دارد مقد س است.
والاترین نمونه ساختمان، معبد گنبدی است که در شکل هندسی خود نماد کرهی آسمانی در بالا است که دایره یا مربع زمینی در پایین احاطه میکند. لذا میتوان عنوان نمود هندسه جان مایه و ذات اثری است که آفریننده آن اثر خلق کرده است که قادر میباشد زیبایی الهی نظام جهانی را از طریق هماهنگی و تناسبات میان اجزا درون اثر منعکس نماید. افلطون بر این باور بوده است که جهان را یگانهی مطلق همانند یک تصاعد هندسی خلق کرده است تصاعدی که هماهنگی و تناسبات میان اجزا نظام جهان را، مطابق با خود زیبایی الهی نمایش میدهد
