بخشی از مقاله
بررسی ارتباط موضوعی حضرت علی(ع) و خوشنویسی در هنر اسلامی
چکیده
با بررسی رشد و گسترش ارتباطات در جوامع بشري، میتوان خـط و نگارشـتن را از اصـلیتـرین ضـروریات انتقـال اطلاعـات و مفاهیم در تمدنها دانست. با ظهور اسلام و نظر به اینکه معجزه در این دین کتاب الهی است، صحه گـذاري بـر اهمیـت آن در جوامع اسلامی ضروري مینماید. به همین مناسبت زیبا نویسی خط(خوشنویسی) از اهمیت ویژهاي برخـوردار اسـت؛ مـیتـوان اینگونه برآورد کرد که زیبا نوشتن معجزه دین، علاوه بر انتقال مفاهیم، ارزش معنوي قابل توجهاي بـراي هنرمنـد دارد. ارزشـی که براي خوش نوشتن کلام خدا در اسلام پدید آمد نتیجه توجه و توصیه پیامبر(ص) و علی(ع)(جانشین ایشان)براي گسترش و اعتلاي هنر خوشنویسی در جهان اسلام میباشد. بر این اساس میتوان پی به جایگاه خوشنوشـتن و خوشنویسـی در فرهنـگ، هنر اسلامی برد. نیز از این منظر که حضرت علی(ع)را مقتداي عارفان شیعی مـیداننـد و همچنـین عنـوان اولـین خوشـنویس اسلام را به ایشان نسبت میدهند، میتوان فرضیهاي تحت عنوان نقش و رابط حضرت علـی بـه عنـوان اولـین پیشـوا در حـوزه عرفان و اولین خوشنویس در هنر خوشنویسی شیعی مطرح نمود. از همـین رو نقـش ایشـان در بررسـی تکـوین خوشنویسـی اسلامی ضروري مینماید؛ که با پیگیري جایگاه ایشان در مباحث عرفانی، به تبیین و ثأثیر وجود ایشان در خوشنویسیخصوصاٌ( در هنر خوشنویسی شیعی که حوزه آن در هنرهاي دیگر از جمله هنرهایی نظیر کتاب آرایـی و کاشـیکاري و... گسـترش دارد، همچنین تأثیر وجود ایشان در عملکرد هنرمندان براي تعالی هنـر خوشنویسـی و بیـان عرفـان نـاب اسـلامی از طریـق خـوش نوشتن) پرداخته میشود. از همین رو برآنیم تا با پژوهشی که گردآوري مطالب آن به روش کتابخانهاي صورت گرفته، بـا شـیوه توصیفی- تحلیلی و روش تطبیقی به بررسی و تبیین این دیدگاه بپردازیم که حضرت علی(ع)(با توجه به نقش عرفانی ایشان)به عنوان راهگشاي هنر خوشنویسی شیعی در دورانهاي بعدي هنر اسلامی است.
کلید واژه: عرفان اسلامی، خوشنویسی شیعی، علی(ع)
مقدمه
خط به عنوان ابزاري براي ارتباطات میان افراد بشر بر دیوار غارها و الواح گلین نقـش بسـت و در کنـار ارتباطـات بصـري بـراي انتقال مفاهیم به خدمت انسانها درآمد. با توجه به اینکه خط به عنوان وسیلهاي ارتباطی، ابداع و به خدمت گرفته شـد کـه بـا دریافت ارزشهاي زیباییشناسی، نگارش خط سیر تکاملی به سوي زیبانویسی براي خود باز کرد. با توجـه بـه اینکـه گسـترش ارتباطات در هر تمدن ارزشهاي اجتماعی، اهمیت نگارش را نیز تعیین میکند؛ با ظهور اسلام و نظر بـه اینکـه معجـزه در ایـن دین کتاب است و انتقال و گسترش دین بوسیله عامل مهمی چون خط است؛ به همین مناسبت زیبا نویسی خط(خوشنویسـی) از اهمیت ویژهاي برخوردار گشت؛ میتوان اینگونه برآورد کرد که زیبا نوشتن معجزه دین علاوه بر انتقال مفاهیم ارزش معنـوي قابل توجهاي براي خوشنویس دارد. ارزشی که بـراي خـوش نوشـتن کـلام خـدا در اسـلام پدیـد آمـد نتیجـه توجـه و توصـیه پیامبر(ص)و علی(ع)(جانشین ایشان)که خود براي گسترش و اعتلاي آن پیشگام بوده است. که از ایـن جنبـه در ایـن پـژوهش بررسی میگردد.
مبانی و بستر خوشنویسی اسلامی
از آنجایی که در اسلام مباحث تحریم شمایل نگاري در هنر مطرح میشود، این امر به عنوان عاملی براي توجه به خوشنوشـتن در هنر اسلامی منجر شد؛ از همین رو تنوع در ابداع خطوط در اسلام قابل بررسی است. در ایران با ورود اسلام در دوره اسلامی به سبب تغییر مذهب، در هنر نیز تغییرات ویژهاي پدیدار شد. عقاید مذهبی جدید، هنر صورتسازي و ایجاد نقش حیوانات بـر اشیا و آثار براي مدت درازي به دست فراموشی سپرده شد. براین اساس میتوان گسترش خط را بر اشیا و آثار توجیه کـرد و دو علت اساسی براي این کار را بیان نمود: اول آنکه، چون در مذاهب قدیم، توسل به ادعیه و اوراد و اعتقاد بـه رسـیدن بـه خیـر و برکت و سعادت به وسیله دعا، مبانی محکمی داشت، در دین و مذهب شیعه نیز مردم با ایمان بیشتري به این کار ادامه دادند و تقریباً بر بیشتر ابزار و لوازم زندگی خود، نام مقدسین و بزرگان دین را مقش میکردند و از آنها بـراي تبـرك و سـعادت یـاري
میجستند. دوم چنانکه میدانیم ایرانیان به تزیین اشیا و ابزار خود علاقه بسیار داشتند و چون نمیتوانستند از این صورتها در این کار بهره بگیرند به خط متوسل شدند، و براي آثار خود از خط استفاده کردند و ادعیه را با خط خـوش بـر کاسـه و کـوزه و لوازم زندگی خود نقش کردند. ازهمین جاست که مشاهده میشود هنرمندان بیشـتر بـه زیبـایی خـط توجـه داشـته و زوایـا و اشکالی در نگارش آن ایجاد کردهند، تا جایی که خط خود به صورت یک عامل تزیین درآمده، و بـه سـبب انتخـاب شـیوههـاي مختلف در نگارش آن، غالباً خواندنش بسیار مشکل و گاهی نیز غیرقابل قرائت گردیده است(ذکاء،سمسار،.(1386از جهتی دیگـر خوش نوشتن هنري است که در راستاي اعتلاي کلام الهی است و میتوان ارزش و جایگاه آن را در نظـر پیـامبر اسـلام توجیـه کرد و با حضور علی(ع)جنبه متفاوت بخود گرفت. اف. روزنتال در ارتبـاط نقـش مـذهب بـا خطـوط عربـی تأکیـد دارد حضـور روحانیت، عنصري بارز در نگارش است)1شمیل، .(138 بنابراین میتـوان گفـت در میـان همـه هنرهـا در اسـلام، خوشنویسـی مهمترین نمونه تجلی روح اسلامی است؛ که خود قرآن نیز بر اهمیت نوشتن تأکید کرده است(شمیل،"(1381بسم االله الـرحمن الرحیم /ن / والقلم و مایسطرون".2 در همین راستا قرآن، اشاراتی فراوان به نوشتن دارد. در آغاز وحـی، در سـوره ي علـق((96، خداوند به عنوان آن که"بشر را علم نوشتن به قلم آموخت"ظاهر میشود و در اول سوره قلم(آیه(68 میخوانیم:"سوگند به قلـم و آنچه مینویسد!"ایـن آیـه در طـی قـرون بـه شـاعران و عارفـان الهـام بخشـیده اسـت و در ابیـات بـه تلمـیح بـه آن اشـاره میرود(آزاد،.(1368 بنابراین گاه عارفان، صوفیان اهل نظر و برخی از فیلسوفان آن را نماد عقل اول یا، بـه عبـارت دیگـر، خـود عقل اول پنداشتند. ابن عربی با آمیزش این اندیشه و آغاز اولـین آیـه سـوره قلـم(آیـه(68، نـون و القلـم، از فرشـتهاي موسـوم به"النون" یاد میکند که"تشخص عقل اول از جنبه منفعل آن و به منزله دربردارنده تمام دانشهاست". ایـن نکتـه بـه تفسـیر معمولی نون به عنوان دوات ازلی مربوط است که شکل آن را می توان با دوات مقایسه کرد. متفکر شیعی قرن پانزدهم مـیلادي، ابن ابی جمهور3، که از نظام فکري ابن عربی پیروي می کند، عرش الهی4، قلم، عقل کـل5 و فلـک الافـلاك ]فلـک نهـم، فلـک اطلس6[را یک چیز میپندارد، درحالی که پیش از وي، اخوان الصفا عقل را "کتاب نوشته بـه دسـت خـدا" تفسـیر کـرده بـود. بنابراین، اگر خوشنویسان حرفه خویش را بسیار مقدس میشمرند جاي شگفتی ندارد، زیرا خوشنویسی بـه طریقـی افعـال قلـم ازلی7را باز میتاباند(آزاد،.(1368 در روایت دیگري از معاویه بن قره که در توضـیح آیـه اول سـوره قلـم مـیگویـد، قلـم از نـور است(حسینی طهرانی،(1418 و چون به تعابیر قرآنی »االله نورالسـماوات و الارض« در نتیجـه ارتبـاط قلـم و نوشـتن و تبـع آن، بـا خداوند و قرآن کریم، بلامنازع است. از آن رو آن چه مربوط به خط و کتابت است معانی مقدسـی را خاصـه در عرفـان اسـلامی مییابد(افضلطوسی،.(1388صرف نظر از نمادین بودن خوشنویسی و معناي باطنی حروف و الفبا میتوان ظـاهر خوشنویسـی را نمایانگر هستی و نماد واقعیات معنوي در ذهن مسلمین دانست تا جایی که در طـول قـرنهـا حکیمـان بـا توسـل بـه حکمـت اسلامی سعی کردند تا سرشت روحانی خوشنویسی را در مقام هنر مقدس نشان دهند و حتی گروهی به جنبههـاي نمـادین آن اشاره کردند و گروهی هم به صورت کلمات آن را در قالبهاي بیانی متفاوت خوشنویسی بکار بردند که شیواترین آن نسـتعلیق است. در ذات هنر خوشنویسی که همان هندسه معنا است قابلیتهاي پرداخت وجود دارد و خط نستعلیق یکی از قابلیـتهـاي ارزنده آن است که از همه شرایط زیبایی برخوردار است: اعتدال– استواري– تناسب و... الفاظ قـرآن و ادعیـه حتـی زمـانی کـه جداست بار تقدس دارد و به این علت در گذشته این عبارات را مینوشتند و به عنوان(حرز نویسی) به کار میبردند تا جایی کـه شیعیان ظروفی میساختند که براي استمداد از امام علی(ع)"دعاي نادعلی"را بر آن نقش میکردند(شیمل،)(1389تصویر.(1
(تصویر )دعاي نادعلی، ستونهاي مرمر مسجد امام اصفهان،کتیبه به خط ثلث بصورت برجسته
منبع:((Halimi, 2011
نقش کلیدي حضرت علی(ع) در خوشنویسی اسلامی
هنر خوش نوشتن را میتوان تحت عنوان هنر مقدس ذکر کرد به این دلیل که این هنر توانسته است کـلام الهـی مسـلمانان را تجلی بخشد و همانگونه گه خود این کتاب بر نوشتن صحه میگذارد میتوان بر این نظر تأیید ورزید. امـام علـی(ع) بـه عنـوان آگاهترین افراد بعد از حضرت محمد(ص) به این کتاب و معارف آن بوده است؛ لذا با مصحفی که از ایشان موجود است میتـوان به اهمیت نگارش نزد ایشان پیبرد. از این نمونهها میتوان به موارد زیر اشاره نمود.
-1 مصحف روضه منوره/ نجف اشرف؛ این مصحف در دارالکتب العلویه در نجف اشرف و به خط کوفی و با نـام کاتـب علـی بـن ابیطالب(ع) و سال تحریر40 هجري ذکر شده است(رکنی،.(1363
-2 مصحف جامع الکبیر صنعا/ یمن؛ این قرآن بروري پوست و به خط کوفی قدیم بدون نقطه کتابت شده است.(ملکی،.(1380 -3 قرآن منسوب به حضرت علی(ع) با شماره 6 در آستان قدس رضوي؛ در صفحه آخر قرآن رقم کاتب به عبـارت»کتبـه علـی بن ابی طالب« و ممهور به علماي وقت با 19 اثر مهر که مهر شیخ بهایی نیز انتساب این قرآن را به امام(ع) را تأیید میکردهاند. -4 قـرآن شـماره 4279 موزه ملی ایران؛ این نسخه شامل بخشی از قرآن کـریم بـه خـط کـوفی اولیـه. در صـفحه آخـر آمـده است»کـتبه عـلی بـن ابی طالب.«
-5 قرآن شماره 4293 مـوزه مـلی ایـران؛ این نسخه شریفه شامل جزء29 قرآن کریم بـه خـط کـوفی اولیـه بـر پوسـت. رقـم الحـاقی ایـن نسخه عبارت از»کتبه و ذهبه علی بن ابی طالب/ السابع الهجریه» «آن ]نسخه[ را کتابت و تذهیب کرد علـی بــن ابـن طـالب در سال هفتم هجري.«
-6 قرآن شماره 4317 موزه ملی ایران؛ این نسخه بخشی از قـرآن کـریم را بـه خط کوفی اولیـه شـامل مـیشـود کـه بـر روي پوست آهو نوشته شده و رقم این نسخه در پایان، عبارت اسـت از»کـتبه علی بن ابی طالب)«افروند، .(1381
ابن ندیم(متوفی به 385ق) بیان میکند که با چشمان خودش نسخاي به خط علی(ع) نزد فرزندان حسن(ع) دیده است. عـلاوه بر آن علی(ع) نظراتی راجع به اصول نگاشتن هم داشته است(پوپ،.(1375 به قول قاضی میر احمد منشی:
سند علم خط به حسن عمل بس بود مرتضی علی ز اول(قمی،(1366
توجه حضرت علی به نگارش برمبناهایی که ذکر شد غیر قابل انکار است همچنین معرفت ایشان به محتواي مفاهیم بلند قـرآن. بر اساس فلسفه اسلامی، یکی از مهمترین اصول این فلسفه از کثرت به وحدت رسیدن است که نقشی کلیدي را ایفا میکند؛ از اینرو میتوان ارتباطی که نقطه در جایگاه نگارش و خوش نوشتن دارد و همچنین تشبیه امام علی از خود به تقطـه تحـت»ب«
در بسم االله ذکر کرده است قائل شد. ایشان فرموده اند»انا نقطه تحت الباء« و از جمله این روایت ]منحول»:[همه اسرار کتابهـاي آسمانی در قرآن عظیم است و هرچه در قرآن است، در سوره فاتحه است و هرچه در فاتحهالکتاب است، در بسماالله است هرچـه در بسم االله است، در»ب« است و هرچه در»ب« بسم االله است، در نقطه زیر»ب« است و منم آن نقطه زیـر »ب)«شـیبی،.(1359 به اصطلاح عرفا مراد از نقطه، وحدت حقیقی است و مدار تمام کثرات و تعینات است و اصل همه نقطه است به مثـل مـیتـوان گفت"وحدت" حکم نقطهاي نورانی را دارد که به صورت دایره کثرات جلوه نماید(سجادي،(1362 از امام حسـین(ع) نقـل شـده است: آن علمی که حضرت محمد(ص) بدان خوانده شد، علم حروف است و علم حروف در»لا« است و علم»لا« در الـف اسـت و علم»الف« در نقطه است و علم»نقطه« در معرفت اصلیه است، و علم معرفت اصلیه در علـم ازل، و علـم ازل در مشـیت، و علـم مشیت در علم غیب هویت است.8همانگونه که یکی از علوم، علم طریقت و احوال تصوف است؛ همه ارباب تصوف در تمـام بـلاد اسلامی خود را منسوب به آن حضـرت علـی(ع) مـیداننـد و در شـمردن بزرگـان خـود وقتـی بـه علـی(ع) مـیرسـند، توقـف میکنند(سعیدي،.(1368 مارتین لینگز در کتاب خود با عنوان هنر خط و تذهیب قرآنی چنین بیان مـیکنـد کـه اوج گیـري و شکوه خوشنویسی و تذهیب در قرن هفتم هجري به خاطر تصوف بوده است. زمانی که تصوف با هنر ایرانی ترکیب شد تقـدس را به هنر خوشنویسی اعطا کرد(لینگز،.(1377 بر همین اساس میتوان بر ارتباطی عمیق و گسستناپذیر میـان خوشنویسـی بـا موضوعیت امیرالمومنین صحه گذاشتارزش( هنر
