بخشی از مقاله
بررسی رابطه بین مسئولیت اجتماعی وحاکمیت شرکتی درشرکت هاي خانوادگی
پذیرفته شده دربورس اوراق بهادارتهران
چکیده
هدف این تحقیق بررسی رابطه بین ایفاي مسئولیت اجتماعی وحاکمیت شرکتی در شرکت هاي خانوادگی پذیرفته شده دربـورس اوراق بهادارتهران می باشد.به منظوردستیابی به این هدف ،چهارفرضیه تدوین شده اسـت کـه معنـاداربودن رابطـه ي بـین ایفـاي مسـئولیت اجتماعی وحاکمیت شرکتی درشرکت هاي خانوادگی راموردآزمون قراردمی دهد.جهت محاسبه حاکمیت شرکتی ازچهارمتغییر، انـدازه ي هیات مدیره ،استقلال هیات مدیره ،مالکیت سهامداران عمده ودوگانگی مسئولیت مدیرعامل استفاده شده است .بـه منظـورکمی کـردن متغیرمسولیت اجتماعی ازشاخص هاي کمک هاي خیریه وعام المنفعه ،صرفه جویی درمصرف انرژي،رفـاه ،آمـوزش ،ایمنـی وبهداشـت کارکنان ،تجهیزات جلوگیري ازآلودگی محیط زیست ،سیستم مدیریت محیط زیست وکیفیت محصولات استفاده شده است . نمونـه ي انتخابی شامل 32شرکت خانوادگی ازشرکت هاي پذیرفته شـده دربـورس اوراق بهـادارتهران دربـازه زمـانی 1385-1391مـی باشـد.
بااستفاده از رگرسیون کمترین مربعات تعمیم یافته مبتنی برروش داده هاي تابلویی به برآوردمدل پرداخته شده است.نتایج بدست آمـده ازپژوهش حاکی ازآن است که ازبین چهارمتغییرانتخاب شده حاکمیت شرکتی ،دومتغییراندازه ي هیات مـدیره واسـتقلال هیـات مـدیره برایفاي مسئولیت اجتماعی تاثیرمعناداري دارد.ازطرف دیگربین مالکیـت سـهامداران عمـده و دوگـانگی مسـئولیت مـدیرعامل باایفـاي مسئولیت اجتماعی ،رابطه اي مشاهده نشد.
واژه گان کلیدي :مسولیت اجتماعی شرکت، حاکمیت شرکتی ، شرکت هاي خانوادگی ،بورس اوراق بهادارتهران
-1 مقدمه
ساختارمالکیت شرکت هامی تواندبسیارمتنوع باشدوطیف وسیعی ازسهامداران حقیقی وحقوقی مـی تواننـددراین سـاختارایفاي نقش کنند.حضورسهامداران حقیقی ازیک خانواده یافامیل بادراختیارداشتن درصدبالاي سهام ویاحضـورآنهادرهیات مـدیره بـه نوعی خانوادگی بودن مالکیت شرکت رانشان میدهد.(اندرسون وریب،.1(2003امروزه نقش واحدهاي تجاري دراجتمـاع دسـت خوش تغییرات بسیارزیادي شده است،به گونه اي که انتظارمی رودواحدهاي تجاري نه تنهابه فکرافزایش سـودخودبوده بلکـه نسـبت بـه اجتمـاع نیزپاسـخگو،وبراي جامعـه اي کـه درتعامـل بـاآن هستندمفیدباشـند.واحد تجـاري نمـی توانـدازاجتماع فرارکندوجامعه نیزنمی تواندبدون واحـدتجاري وجودداشـته باشـد،بنابراین یـک ارتبـاط دوطرفـه بـین واحـدتجاري واجتمـاع وجوددارد.درسال هاي اخیرنظریـه اي بیـان شـدمبنی براینکـه واحـدهاي تجـاري مـی تواننـدایجادثروت ،اشـتغال ونـوآوري کنند،بازارراتامین نمایند،وفعالیت هایشان راتقویت کرده ورقابت شان رابهبودبخشند،درصورتی کـه بـراي حفـظ اجتمـاعی کـه خوددرراه اندازي آن نقشی اساسی داشته اند،همکاري کنندودرمقابل جامعه نیزبافراهم کردن شرایط لازم به منظورکسب بازده توسط سرمایه گذاران وایجاداطمینان براي ذینفعان ازنبودفعالیت هاي آربیتراژوغیرعادلانه ،بسترهاي مناسبی را جهـت توسـعه وپیشرفت واحدهاي تجـاري فـراهم کند(سـاندهو،کاپور،.2(2010درنتیجـه مسـئولیت شـرکت نسـبت بـه اجتمـاع هـم بـراي خودواحدتجاري وهم براي اجتماع سودمندمی باشدودرك بهترمنافع بالقوه آن می تواندمنجربه بازده هاي زیادسـرمایه گـذاري براي شرکت هاشود.بنابراین باتوجه به اهمیت مسئولیت اجتماعی شرکت ها،اعمال نظارت دراین زمینه مسـتلزم وجودضـوابط استواروسازوکارهاي اجرایی مناسب است کـه مهمتـرین آنهانظـام حاکمیـت شـرکتی مـی باشد.(سـازمان همکـاري وتوسـعه اقتصادي،3(2004، حاکمیت شرکتی رابه این صورت تعریف می کند: حاکمیت شرکتی سیستمی است که شـرکت هـاازطریق آن هدایت وکنترل می شوند.ساختارحاکمیت شرکتی توزیع حقوق ومسئولیت هابین بخشهاي مختلف درشرکت مثل اعضـاي هیات مدیره ،مدیران ،سهامداران وسایرذینفعان رامشخص ووظایف ورویه هاي تصمیم گیري درامورشرکت راروشن می کند.
لذااین پژوهش به بررسی رابطه بین مسئولیت اجتماعی وحاکمیت شرکتی درشرکت هاي خـانوادگی پذیرفتـه شـده دربـورس اوراق بهادارتهران می پردازد.
-2 مبانی نظري و پیشینه پژوهش
شرکت هاي خانوادگی قدیمی ترین وغالب ترین نوع سازمان هاي تجـاري هستند.دربیشترکشورها،شـرکت هـاي خـانوادگی بیش ازهفتاددرصدکل تجارت رابه خوداختصاص داده ودررشداقتصادواشتغال زایی نقشی کلیـدي ایفـامی کنند.دامنـه شـرکت هاي خانوادگی ازشرکت هاي کوچک ومتوسط تاشرکت هاي بزرگ که درچندین صنعت وکشـورکارمی کنندگسـترش یافتـه است. (بابایی،.(1392 مهم ترین مسأله در تحقیقات مربوط به شـرکت هـاي خـانوادگی، تعریـف اینگونـه شـرکت هـا اسـت.
شرکتهاي خانوادگی را از جنبه هاي گوناگون، میتوان تعریف کرد. عضویت اعضاي خانواده در هیأت مدیره، درصد مالکیـت سهم از سوي اعضاي خانواده و کنترل یا نفوذ قابل ملاحظه خانواده در شرکت، از عواملی است که شرکت هاي خانوادگی بـه وسیله آن، تعریف میشود.عضویت درهیات مدیره ودرصدمالکیت سهام دربیشترتعاریفی که ازشرکت هاي خانوادگی ارائه شده
،بیان شده است .درمورددرصدمالکیت سهام ،نظرات مختلفی ارائه گردیده است .درتعریف هـاي ارائـه شـده ،مالکیـت حـداقل
درصدوحداکثربیش از50درصدسهام ازسوي اعضاي خانواده ،به عنوان یک شرط ذکرشده است.
مسئولیت اجتماعی شرکتها ، از دهه 1950 در ادبیات آکادمیک مورد بحث بوده و این مفهوم امروزه به طـور وسـیعی در
تحقیقات حسابداري و مدیریت مورد توجه می باشد . با مروري بر روند تکامل مفاهیم آن واضح است که یـک جنـبش از
نگرش اخلاقی – فلسفی به یک نگرش مدیریتی تمرکز یافته است و به طورخاص در یک دهه اخیر، مبانی اخلاقـی در
تصمیمات مدیریتی رشد یافته و پایه هاي هنجاري را براي مسئولیت اجتماعی شرکتها فـراهم کـرده اسـت . مسـئولیت
اجتماعی شرکتها به طور قابل ملاحظه اي از ظهور اولیه آن در دهه 50 تا کنون تکامل یافته است و در طول این دوره
این مفهوم از رویه هاي نا هماهنگ و داوطلبانه به یک تعهد واضح و صریح در پاسخ به فشار هاي ذینفعـان توسـعه
یافته و به تدریج به یک تعهد مستمر آنی تبدیل شده است . تاریخچه این مفهوم به پنج دهه گذشته بر می گردد. اولین
مبانی مفهومی آن در سال 1950 توسط بوئن مطرح شد و بعد از آن در دهه 1960، ادبیات آن بطور قابـل ملاحظـه اي
توسط نویسندگان مطرح آن دوره دیویس ، فردریک، مک گویر و والتن توسعه یافت . در دهه 1970 تعاریف اولیه کمتـر
توسعه داده شد و بیشتر کار محققان بر تحقیقات و چارچوب هاي جایگزین تمرکز داشت . سپس در دهه 1990، مفاهیم
مسئولیت اجتماعی شرکتها با تئوري هاي جدید همچون تئوري ذینفعان ، تئوري اخلاق کسب و کار و شهروندي شرکت
توسعه بیشتري یافت که از جمله افراد مطرح در این دوره ،وود((1991 بود و تعریف جدیدي در ایـن دوره بـر ادبیـات آن
اضافه نگردید(بونستوپل،.1(2011 مفهـوم مسـئولیت اجتمـاعی شـرکت هـایعنی مسـئولیت شـرکت هادرموردپاسـخگویی بـه پیامدهاي فعالیت هایی که جامعه راتحت تاثیرقرارمی دهد.منظورازجامعه دراینجاکلی است ودربرگیرنده همه ذینفعان شـرکت است .شرکت بایددراتخاذتصمیمات وانجام فعالیت هاواجراي عملیات خودمنافع همه ذینفعـان رادرنظربگیرد.ذینفعـان شـرکت همه کسانی هستندکه نتایج وپیامدهاي تصمیمات واعمال شرکت هابرآنهااثرمی گذارد.این ذینفعان درموفقیت یک شرکت بـه طورمستقیم وغیرمستقیم نقش دارند.مهمترین ذینفعان شرکت عبارتندازمصرف کنندگان ،کارکنان ،مالکان ،سهامداران وجامعه
.( حسینی ، .(1389
حاکمیت شرکتی دربرگیرنده ي مجموعه اي ازروابط بین سهامداران ،مدیران ،حسابرسان وسایرافرادذي نفع است که متضمن برقراري نظامی کنترلی به منظوررعایت حقوق سهامداران جزءوهمچنین ،اجراي صحیح مصـوبات مجمـع وجلـوگیري ازسـوء استفاده هاي احتمالی می باشد(حساس یگانه وخیرالهی ،.(1387حاکمیت شرکتی تحت عنوان مکانیزم هـایی بـراي مواجهـه باجدایی مالکیت ازکنترل واحدتجاري وهمچنین ،تضادهاي بالقوه ي ناشی ازتئوري نمایندگی به وجودآمـد.این مکـانیزم هابـه عنوان کاهش دهنده ي میزان اختلاف زیادبین سهامداران مختلف وهمچنین،جدایی مالکیت ازکنترل واحدتجاري فرض مـی شود.باتوجه به مطالب فوق وهمچنین کنترل تصمیمات کلیدي ومهم روزانه واحدتجاري توسط مدیران حرفه اي وسایرعوامل نظارتی ،می توان چگونگی کنترل مدیران توسط سهامداران رایکی ازاهداف اصلی حاکمیت شرکتی دانسـت .(نوبـه2 ،.(2006
دلایل اهمیت ایجاد حاکمیت شرکتی مناسب شامل موارد زیر می باشد.
در ابتدا می توان گفت که فرآیند خصوصی سازي و سرمایه گذاري مبتنی بر بازار یکی از مهـم تـرین مباحـث اقتصـادي روز است. خصوصی سازي میزان حاکمیت شرکتی را در بخش هایی که قبلا در اختیار دولت بوده است افزایش داده و شرکت هـا ناچارند که براي تامین سرمایه به بازار متوسل شوند بنابراین تلاش نموده اند تا در بورس پذیرفته شوند.
دوم، به دلیل پیشرفت هاي تکنولوژیکی، آزادسازي بازارهاي مالی، آزادسازي معاملات و سایر اصـلاحات سـاختاري بـویژه در زمینه مقررات زدایی بخش قیمت گذاري و حذف محدودیت هاي مربوط به مالکیت نحوه تخصیص سرمایه در میان شـرکت هاي ملی و فراملی از پیچیدگی هاي خاص خود برخوردار گردیده است.
سوم، حرکت سرمایه از مالکیت شخصی به سمت مالکیت شرکتی افزایش یافته و نقش واسطه هاي مالی بیشتر شده است. به عبارت دیگر نقش سرمایه گذاران نهادي در بسیاري از کشورها پررنگ تر شده است.
چهارم، برنامه هاي اصلاحی در زمینه مسائل مالی باعث شکل گیري مجدد این بخش از اقتصاد داخلـی و خـارجی کشـورها شده است اما از سازگاري هاي لازم برخوردار نبوده و تعارضاتی را ایجاد نموده است.
پنجم، افزایش انسجام مالی1 در سطح بین المللی و گردش سرمایه گذاري و معاملات سبب بروز موضوعاتی در زمینه مسایل بین المللی شده است.
با توجه به موارد بالا، نقش حاکمیت شرکتی در توسعه اقتصادي را می توان در سایر بخش ها جسـتجو نمـود. بـراي نمونـه میزان اهمیت تامین مالی، عناصر سیستم مالی، حق مالکیت و رقابت از مواردي هستند که بر اسـاس آنهـا مـی تـوان نقـش حاکمیت شرکتی را در توسعه اقتصادي مشاهده کرد. (رهنماي رودپشتی و صالحی، .(1389
(نمازي ومحمدي ،.(1389بررسی کیفیت سودوبازده شرکت هـاي خـانوادگی وغیرخـانوادگی پذیرفتـه شـده دربـورس اوراق بهادارتهران رابررسی کردند.جامعه آماري شامل 39شرکت خانوادگی و79شرکت غیرخانوادگی بود.نتایج پژوهش نشان دادکـه بین کیفیت سودمبتنی برنسبت »وجه نقدعملیاتی به سودخالص «وهمچنین نسبت »انحـراف معیارسـودعملیاتی بـه انحـراف معیاروجه نقدعملیاتی «درشرکت هـاي خـانوادگی وغیرخـانوادگی ،تفـاوت معنـاداري وجودنـدارد.همچنین بابررسـی کیفیـت سوددرشرکت هاي خانوادگی ورابطه ي آن بادرصدمالکیت خانوادگی ،مشخص گردیدکه بین کیفیت سودمبتنی برنسبت »وجه نقدعملیاتی به سودخالص «بامیزان مالکیت خانوادگی وهمچنین نسـبت »انحـراف معیارسـودعملیاتی بـه انحـراف معیاروجـه نقدعملیاتی «بامیزان مالکیت خانوادگی ،رابطه ي معنی داري وجوددارد.
(شربت اوغلی وهمکاران، .(1389مسئولیت اجتماعی نزدشرکت هاي پذیرفته شده دربورس اوراق بهـادارتهران را موردبررسـی قرارددادند.چارچوب کارول انتخاب وبراساس آن پرسشنامه اي تهیه شدوبراي همه ي شرکت هـاي پذیرفتـه شـده دربـورس اوراق بهادارتهران به عنوان جامعه آماري ارسال شد.تحلیل داده هامبین این موضوع است که تعریفی که شرکت هاي ایرانـی ازمسئولیت اجتمـاعی دارندبیشـتربه بعـدحقوقی هـرم کـارول نزدیـک اسـت واولویـت بنـدي آنهانیزبـاهرم کـارول مطابقـت دارد.همچنین شرکت هادروهله اول به بعداقتصادي وسپس اخلاقی وحقوقی ودرانتهابه بعدنوع دوستانه اهمیت می دهند.دراین پژوهش ،تفاوت هایی بین بنگاههاي تولیدخدمات وکالاوبنگاههاي بزرگ وکوچک دررابطه بایافتـه هاموردبررسـی قرارگرفتـه است .تحلیل هاي آماري حکایت ازآن داردکه شرکت هاي تولیدي بیش ازشرکت هاي خدماتی براي فعالیـت هـاي حقـوقی وفعالیت هاي اخلاقی اهمیت قائل هستند.
(وکیلی فرد،.(1389درپژوهشی تحت عنوان "تاثیرحاکمیت شرکتی برعملکردشرکت هاي پذیرفته شده دربورس اوراق بهـادار تهران "به بررسی رابطه بین مکانیزم هاي حاکمیت شرکتی وعملکردشرکت پرداختند،که نتایج حاصل ازاین تجزیـه وتحلیـل حاکی ازاین است که بین وجودسهامداران نهادي باعملکردشرکت هارابطه معنی دارومثبتی وجوددارد،حضورسـهامداران عمـده درساختارمالکیت شرکت هابرعملکردآنهاتاثیرچندانی ندارد.نسـبت حضوراعضـاي غیرموظـف هیئـت مـدیره باعملکردشـرکت هارابطه معنی دارومعکوس داردوهمچنین کیفیت اطلاعات مالی رابطه اي باعملکردشرکت هاندارد.
( قاضیزاده،(1392 در پژوهشی با عنوان شناسایی رابطه مسئولیت اجتماعی شرکت با وفاداري مشتریان (مورد مطالعه: بانک ملت) به بررسی تاثیر مسئولیت اجتماعی با میـزان وفـاداري مشـتریان پرداختـه انـد. آنهـا از آزمـون همبسـتگی پیرسـون و رگرسیون گام به گام براي بررسی معناداري فرضیه ها و به منظور بررسی قابلیت پذیرش مقدار ضریب مسـیر از آزمـونی تـی استفاده نمودند. نتایج نشان می دهد که بین مسئولیت اجتماعی سازمان با وفاداري مشتریان رابطه معناداري وجود دارد.
(ونگ ،.1(2006 به این نتیجه رسید مالکیت متمرکز،جریان اطلاعات حسابداري رابراي افرادبیرونی،کندمیکند. همچنین عدم تقارن اطلاعاتی باعث کاهش افشادرحسابداري میشودواعضاي خانواده درشـرکت،انگیزه وفرصـت ایـن راخواهندداشـت کـه سودحسابداري رادستکاري کنند. بنابراین،براي مالکیت خانوادگی کیفیت سودکمتري به وجود میآید.
(دلوقی وهمکاران ،.2(2011درپزوهش خودباعنوان بررسی رابطه بین اخلاقیات ،مسئولیت پذیري اجتماعی وعملکردسـازمانی ،به این نتیجه رسیدندکه مدیران سازمان هاي نظام یافته درمقایسه باسازمان ماشین بنیاد،سطح مسـئولیت پـذیري اجتمـاعی واخلاقیات بالایی دارند.
(هووهمکاران ،.3(2011درمطالعه اي تحت عنوان "اثرساختارمالکیت برافشاي مسئولیت اجتماعی شـرکتی شـواهدي تجربـی ازکشورکره "سهامداران راباتوجه به داشتن انگیزه هاي متفاوت به گروههایی ازجمله سـهامداران بامالکیـت نهـادي ،مالکیـت مدیریتی ومالکیت خارجی تقسیم بندي کردند.داده هاي آن شامل یک نمونه 118تایی ازشرکت هـاي بـزرگ کـره بود.نتـایج نشان دادکه مسئولیت اجتماعی شرکتی بامالکیت نهادي ومالکیت خارجی رابطه مثبت ومعناداري دارد.امارابطـه ي مسـئولیت اجتماعی شرکتی بامالکیت مدیریتی مثبت ومعنادارنیست .پـژوهش آنهانشـان دادگروههـاي مختلـف سـهامداران اثرمتفـاوتی برافشاي مسئولیت اجتماعی دارند.
(سکولتنزوچاینگ کانگ ،.4(2012درمقاله اي تحت عنوان "مسئولیت اجتماعی شرکتی ومدیریت سودشـواهدي ازاقتصـادهاي آسیا"رابطـه ي مـدیریت سودبامسـئولیت اجتمـاعی شـرکتی وحمایـت سـرمایه گـذاران رادر139شـرکت در10کشورآسـیایی موردبررسی قرارداده اند.فرضیه پژوهش به این صورت بودکـه بـین مسـئولیت اجتمـاعی شـرکتی وحمایـت سـرمایه گـذاران ومدیریت سودرابطه ي معکوسی وجوددارد.نتایج پژوهش نشان دادکه شرکت هـایی بانسـبت مسـئولیت اجتمـاعی خـوب بـه طورچشمگیري علاقمندبه کاهش مدیریت سودهستندوحمایت سرمایه گذاران بامدیریت سـودرابطه ي منفـی داردومسـئولیت اجتماعی شرکتی ،باعث می شودشرکت هاي آسیایی مدیریت سودراکم بکارببرندواین بستگی به سیستم قانونی دارد.
(خان وهمکاران ،.5(2012درپژوهشی به بررسی رابطه بین حاکمیت شرکتی وافشاي مسئولیت اجتمـاعی درگزارشـات سـالیانه شرکت هاي کشوربنگلادش پرداختندودراین پژوهش یک چارچوب نظري قانونمنـدبراي شـناخت میـزان تـاثیرویژگی هـاي حاکمیت شرکتی مانندمالکیت مدیریتی ،مالکیت دولتی ،مالکیت خارجی ،استقلال هیات مدیره ،دوگانگی مسئولیت مـدیرعامل وحضورکمیته حسابرسی برپاسخ سازمانی انواع گروههاي مختلـف سـهامداران انتخـاب کردنـد.نتایج ثابـت کردندکـه اگرچـه افشاگري مسئولیت اجتماعی معمولارابطه منفی بامالکیت مدیریتی دارد،امااین رابطـه بـراي صـنایع صـادرات مثبـت ومعنـی دارتلقی می شودوهمچنین دریافتندکه مالکیت دولتی ومالکیـت خـارجی ،اسـتقلال هیـات مـدیره وحضـورکمیته حسابرسـی
تاثیرمعنی دارومثبتی برافشاي مسئولیت اجتمـاعی داد.همچنـین نتوانسـتندتاثیرمعنی داري بردوگـانگی مسـئولیت مـدیرعامل پیداکنند.
3 -توسعه فرضیهها و الگوي مفهومی
(عرب صالحی وهمکاران،.(1389به بررسی رابطه بین کیفیت سودوبرخی ازاصلی تـرین سـازکارهاي نظـام راهبـري شـرکتی
(تفکیک پست مدیرعاملی وریاست هیات مدیره شرکت ،تعداداعضاي غیرموظف هیات مدیره واندازه ي هیات مدیره)درشرکت هاي پذیرفته شده دربورس اوراق بهادارتهران پرداختند.آزمون فرضیه هاي پژوهش نشان دادکه ویژگـی هـاي هیـات مـدیره شرکت هاکه بخشی ازسازوکارهاي نظام راهبري شرکت محسوب می شوند،تاثیرمعناداري برکیفیت سودشرکت هاي پذیرفتـه شده دربورس اوراق بهادارتهران دارد.
(موسوي وهمکاران،.(1389به بررسی تاثیرسازوکارهاي نظارتی راهبري شرکتی (تمرکزمالکیت )برعملکردشرکت (نـرخ بـازده دارایی ها،نرخ بازده حقوق صاحبان سهام ونسبت ارزش بازاربه ارزش دفتري )پرداختندونشان دادندکه بین تمرکزمالکیت ونرخ بازده دارایی هارابطه معنی داري وجوددارد.امابین تمرکزمالکیت ونرخ بازده حقوق صاحبان سـهام ونسـبت ارزش بازاربـه ارش دفتري سهام رابطه اي وجودندارد.
(بهارمقدم وهمکاران ،.(1392درپژوهشی تحت عنوان "بررسی رابطه ي مکانیزم هاي حاکمیت شـرکتی برافشـاي مسـئولیت اجتماعی شرکت ها"به این نتیجه رسیدندکه بجزمسئولیت دوگانه مدیرعامل درهیات مدیره بین بقیه متغییرهاي انتخاب شده مکانیزم هاي حاکمیت شرکتی باافشاءمسئولیت اجتماعی شرکت هارابطه مثبت ومعناداري وجوددارد.
(عبدالمحمدوکوال،.1(2010 به بررسی اولویتهاي مدیریت سود در شرکت هاي خانوادگی و غیرخانوادگی شرکت هاي نروژي بین سال هاي 2000تا 2007 پرداختند. نتایج نشان داد که شرکتهاي خانوادگی نسبت بـه شـرکتهاي
