بخشی از مقاله
چکیده
اصلاح یارانه حاملهای انرژی در قالب طرح هدفمندسازی یارانهها اثرات مختلفی بر متغیرهای کلان اقتصاد ایران ازجمله مصرف گاز طبیعی داشته است. با توجه به اهمیت بالای حاملهای انرژی ازجمله گاز طبیعی در ایران، بررسی تأثیر اصلاح قیمت گاز طبیعی بر میزان تقاضای آن مفید به نظرمی رسد که در این مقاله به آن پرداختهشده است. در این مقاله مدل تقاضای کوتاهمدت و بلندمدت مصرف گاز طبیعی با استفاده از دادههای سری زمانی 1355-1393 با بهرهگیری از الگوی خود رگرسیونی با وقفه توزیعی - - و مدل تصحیح خطا - - و با استفاده از نرمافزار ماکروفیت - . - برآورد شده است. با توجه به نتایج به دست آمده دال بر عدم معنیدار بودن تقاضای گاز طبیعی نسبت به قیمت آن در بلندمدت، به نظر میرسد به نظر میرسد اصلاح قیمت حاملهای انرژی بهتنهایی نمیتواند تمام اهداف طرح هدفمندی یارانهها را محقق سازد.
واژگان کلیدی :اصلاح یارانهها، حاملهای انرژی، مصرف گاز طبیعی، ایران، ARDL
-1 مقدمه
یارانه یکی از ابزارهای رایج دولتها برای حمایت از گروههای هدف میباشد که با اهداف مختلف اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی پرداخت میگردد. بهطورکلی میتوان گفت هدفمندسازی به اقداماتی اشاره دارد که دولت طی آن یارانههای موردنظر را بهسوی گروههای جمعیتی هدف و مدنظر هدایت و جهتدهی میکند. در ک شورهای کمتر تو سعهیافته بهطور عمده 2 نوع هدفمند سازی برای یارانه گاز م صرفی مطرح ا ست. در نوع اول که هدفمند سازی برای عدالت نامیده می شود هدف، د ستر سی به گروههای جمعیتی خاص ا ست که بیشترین نیاز را به کمک های دولت در خصوص مصرف گاز دارند . نوع دوم هدفمندسازی برای کارایی و بهرهوری است. رویکرد این نوع هدفمند سازی به سمت ملاحظات کارایی و بهرهوری ا ست که بی شترین کارایی را به ازای هزینه صرف شده در پی دارد؛ یعنی در برابر هزینههایی که صرف تخصیص یارانهها شده است بیشترین منافع نصیب مخاطبان اصلی یارانههای مذکور میشود. به نسبتی از یارانهها که بهدرستی به افراد گروه هدف میرسد، در اصطلاح اثربخشی هدفمندسازی یارانهها اطلاق میشود - حسین زاده،. - 1393
بهرغم هزینههای سنگین پرداخت یارانهها در نظام کنونی، اثربخشی پرداختها به دلایلی مانند تحریف قیمتها و ایجاد اختلال در سازوکار بازار، طبق اهداف موردنظر آن نیست. به این دلیل، هدفمند کردن یارانهها همواره موردتوجه سیاستگذاران بوده است؛ بهطوریکه در همه برنامههای توسعه پس از انقلاب - بهویژه برنامههای سوم و چهارم - ضرورت اصلاح آن موردتوجه بوده است. با توجه به اهمیت این موضوع در دولت نهم، طرح هدفمند کردن یارانهها بهعنوان یکی از مهمترین محورهای طرح تحول اقتصادی مطرح شد و قانون آن در سال 1388 در مجلس شورای اسلامی به تصویب رسید - تشکینی،. - 1388
مطالعهی حاضر با توجه به اهمیت خاص حاملهای انرژی و واکنشهای مختلفی که مصرفکنندگان در بخشهای مختلف در مقابل تغییرات قیمت انرژیدارند، باهدف تعیین میزان تأثیرگذاری اصلاح یارانه حاملهای انرژی بر متغیر مصرف گاز طبیعی که از یکی مهمترین متغیرهای اقتصاد ایران است، طراحیشده است. ساختار مطالعه حاضر به این صورت است که در بخش دوم و سوم به ترتیب به ادبیات موضوع و پیشینه تحقیق پرداخته میشود، بخش چهارم به روش تحقیق و مدلهای مورداستفاده پرداخته میشود .در بخش پنجم به برآورد مدل و تحلیل نتایج پرداخته میشود و در پایان نیز نتیجهگیری تحقیق بیان میگردد.
-2 ادبیات موضوع
یارانه ازجمله ابزارهای حمایتی دولتها هستند که برای حمایت از مصرفکنندگان، تولیدکنندگان و صادرکنندگان پرداخت میشوند. در یک تعریف کلی، یارانه آن دسته از کمکهای دولتی است که اولاً مصرفکنندگان را قادر به خریداری کالاها و خدمات در قیمتهای پایینتر از قیمتهای بازار میکند و ثانیاً درآمدهای تولیدکنندگان را در مقایسه باحالت بدون مداخله افزایش میدهد - هزینههای تولید را کاهش میدهد - - تشکینی، . - 1387
از بین مجموع اهداف پرداخت یارانه، مهمترین آنها را میتوان بهصورت زیر برشمرد - تشکینی، 1388،ص - 143 - 1 کمک به فعالیتهایی که در معرض بازدهی نسبت به مقیاس فزاینده قرار دارند - همچون کالاهای عمومی - ؛ - 2 کمک به فعالیتهایی که دارای اثرات خارجی مثبت هستند؛ - 3 بهبود توزیع درآمد و کمک به گروههای هدف - پرداخت یارانه به کالاهای اساسی - .
-1-2 مبانی نظری
حاملهای انرژی، هم بهعنوان کالای نهایی توسط مصرفکنندگان و هم بهعنوان نهادههای تولیدی، توسط بنگاههای اقتصادی موردتقاضا قرار میگیرند. تعیین مقدار تقاضا برای آن بخشی از حاملهای انرژی که بهعنوان نهاده تولیدی در بنگاههای اقتصادی در بخشهای مختلف اقتصاد مورداستفاده قرار میگیرند، قابلتجزیه و تحلیل میباشد. بنگاههای تولیدی ممکن است به دنبال حداکثر سازی تولید با توجه به مقدار م شخ صی هزینهها یا در پی حداقل کردن هزینهها با توجه مقدار م شخ صی تولید و یا به دنبال حداکثر سازی سود با شند. نتایج حا صل از ت شکیل شرایط مرتبه اول و دوم، گویای آن ا ست که در هریک از سه حالت مذکور مقدار تقا ضای بنگاهها برای نهاده انرژی بستگی به قیمت حامل موردنظر و قیمت سایر نهادهها، قیمت محصول تولیدی و یا مقدار تولید محصول دارد.
بنابراین میتوان عمدهترین عوامل اقتصادی مؤثر بر تقاضای انرژی را متغیر قیمت و یک متغیر فعالیت مانند درآمد ملی حقیقی یا تولید ناخالص داخلی حقیقی یا ارزشافزوده برای بخش موردنظر قلمداد نمود - شیرانی فخر، . - 1393
اگر تقاضا برای انرژی بهعنوان یک عامل تولید، بهصورت زیر در نظر گرفته میشود:
X = X - P , P , P , P ' *' 7'… - - 1 -
تقاضای انرژی موردنظر - Xe - در زمان t ، تابعی از قیمت انرژی موردنظر P - - و دیگر انرژیهای جایگزین، قیمت نهادههای غیر انرژی - - P , P , P و تولید ناخالص داخلی یا ارزشافزوده - G - ا ست. در این مورد عوامل دیگری مانند تغییرات تکنولوژی و یا متغیرهای دیگری مانند آبوهوا نیز در تابع میتواند وارد شود.
-2-2 شواهد تجربی
خدابخشی و کرمی - 1395 - در مقاله ای به بررسی تأثیر سیاست هدفمندی یارانههای فرآوردههای نفتی و گاز طبیعی بر روی رشد بخش های صنعت، کشاورزی و خدمات پرداختند. نتایج و یافتههای تحقیق نشان داد که با افزایش قیمت حاملهای انرژی - فرآوردههای نفتی
و گاز طبیعی - تولیدات بخش کشاورزی، به دلیل وابستگی واسطهای کمتر به حاملهای انرژی فرآوردههای نفتی و گاز طبیعی و قیمت نسبی پایینتر نسبت به سایر بخشهای اقتصاد افزایشیافته است و تولیدات در بخش صنعت، به دلیل مصرف بالای انرژی توسط صنایع، کاهشیافته است و تولیدات بخش خدمات نیز نتایج متفاوتی را نشان میدهد.
برازان و همکاران - 1394 - در مقالهای تحت عنوان "تأثیر هدفمندسازی یارانهی انرژی برق بر تقاضای خانوارها به تفکیک شهر و روستا در ایران - یک رهیافت سیستمی - "، به بررسی اثرات هدفمندی یارانهی انرژی برق بر تقاضای خانوار شهری و روستایی در ایران میپردازد. آنها با کمک محاسبه کشش قیمتی خودی مارشالی و کشش مخارجی طی دورهی 1370-1391 و روش رگرسیونهای بهظاهر نامرتبط به این نتیجه رسیدند که قدر مطلق کششهای قیمتی خودی برای خانوارهای شهری و روستایی کوچکتر از واحد بوده و بنابراین میتوان گفت برای کاهش مصرف برق، سیاستهای قیمتی انرژی بهتنهایی کارساز نبوده و نیازمند استفاده از سیاستهای مکملی مانند تشویق مردم به استفاده از وسایل کممصرف، افزایش فرهنگ مصرف و آگاهیهای عمومی در کنار سیاستهای قیمتی انرژی است.
احمدی و همکاران - 1393 - در مقالهای با عنوان "هدفمند کردن قیمت حاملهای انرژی و رفتار مصرفی خانوارهای شهری"با استفاده از سناریوهای مختلف قیمتی، به بررسی ترکیب مخارج مصرفی خانوارهای شهری در ایران پرداختند. آنها با استفاده از سیستم تقاضای ایده آل و اطلاعات 10 دهک هزینهای برای سالهای 1380-1392 نشان دادند که با اعمال هریک از دو سناریو قیمتی 20 و 85 درصدی، ترکیب مصرفی خانوارهای شهری تغییر نخواهد کرد و اولویت مصرفی آنان قبل از قیمت به ترجیحات و نیازهایشان وابسته است.
جبل عاملی و گودرزی فراهانی - 1393 - در مقالهای تحت عنوان "تأثیر اصلاح یارانه بر مصرف حامل انرژی در ایران: مطالعهی موردی مصرف بنزین، نفت و گازوئیل" اثرات تغییر در قیمت حاملهای انرژی همچون نفت، بنزین و گازوئیل بر مصرف آن برای سالهای -1390 1350 در ایران را با استفاده از روش خود رگرسیون برداری - VAR - را موردبررسی قراردادند. آنها به این نتیجه دست یافتند که تغییرات قیمت حاملهای انرژی، بهتنهایی اثر چندانی بر مصرف این فرآوردهها ندارد. آنها پیشنهاد کردند که برای کاهش مصرف این حاملها در کشور از بهکارگیری سیاستهای قیمتی - افزایش قیمت نفت، بنزین و گازوئیل - بهعنوان ابزاری تنها برای سیاستگذاری جدا پرهیز شود. همچنین نشان دادند که نتایج حاصل از علیت گرنجری بیانگر یک علیت یکسویه از سمت مصرف حاملهای انرژی به سمت قیمت آنها وجود دارد.
رنجبر و همکاران - 1393 - در مقالهای با عنوان "تأثیر هدفمندی یارانهها بر تغییرات معادل رفاه مصرفکننده در ایران" به دنبال آزمون فرضیهی برابری مقدار پرداختی دولت با تغییرات معادل رفاه افراد در دورههای 1389-1394 از طریق شبیهسازی متغیرهای الگوی تقاضای مصرفکنندگان کشور با استفاده از سیستم تقاضای ایده آل - در قالب دو گروه کالاهای وارداتی و کالاهای تولید و مصرفشده در داخل با تقسیمبندی هریک به دو گروه کالایی بادوام و بیدوام - بر اساس ارقام تورم و میزان رشد متفاوت، بودهاند. آنها نشان دادند که مقدار پرداختی دولت در دامنهی تورمی بیست الی هفتاددرصدی کالاهای بیدوام داخلی - با خطای کمتر از 1 درصد - کمتر از تغییرات معادل افراد است به این معنی که پرداختی دولت، معادل کاهش رفاه مصرفکنندگان نبوده است.
