بخشی از مقاله
چکیده
عدالت به عنوان یکی از اصول توسعه پایدار، همواره یکی از دغدغههای سیاستگذاران بوده است. در ایران نیز عدالت نهتنها به واسطهی آثار اجتماعی آن بلکه به عنوان یکی از اصول ارزشی همواره مدنظر سیاستگذاران بوده است. با توجه به اینکه یکی از اهداف هدفمندی یارانهها رعایت عدالت توزیعی در بخش انرژی است؛ در این مقاله سعی شده تأثیر هدفمندی یارانههای بخش انرژی بر نابرابری مصرف انرژی خانوارهای شهری ایرانی در دورهی 1387-1393 موردبررسی قرار گیرد. برای تحقق هدف پژوهش از شاخص نابرابری اتکینسون درزمینه نابرابری مصرف انرژی و تابع رفاه اجتماعی رالز در استانهای کشور استفاده شده است. برای برآورد دقیق این شاخص از ریزدادههای طرح هزینه درآمد خانوار مرکز آمار ایران استفاده شده است. نتایج نشان میدهد بااینکه شاخص اتکینسون مصرف انرژی روند یکسانی در طول دوره نداشته و در بیشتر استانهای کشور در ابتدا افزایش نابرابری دیده می-شود اما درنهایت در 26 استان کشور شاهد کاهش نابرابری هستیم. همچنین نتایج آزمون مقایسه میانگین نشاندهنده کاهش نابرابری مصرف انرژی پس از هدفمندی یارانهها تا سال 1391 است.
واژگان کلیدی: توسعه پایدار، عدالت توزیعی، مصرف انرژی، مناطق استانی
مقدمه
کنش های غیرمسئولانه انسان نسبت به محیطزیست نتایج ناگوار و خسارات نامطلوبی به بار آورده و روزبه روز این نتایج و خسارت ها حادتر می شود. به نحوی که یکی از چالشهای مهم اکثر کشورهای جهان، مواجهشدن با تهدیدات محیطزیستی است که نتیجه فعالیت انسان برای بقا و تسلط بر طبیعت است. در ادامه، این روند به دلیل تخریب محیط زیست، ایجاد نابرابری اجتماعی و کاهش منابع پایه موجب زیانهای فراوان اقتصادی خواهد شد. طرح مفهوم پایداری ازجمله راه-کارهای بشر به منظور مقابله با این زیانها تلقی میشود. جامعه ای پایدار است که آن جامعه قالب های سیستم اقتصادی و اجتماعی خود را به گونه ای که از حیات منابع طبیعی اش پشتیبانی و نگهداری کند، تنظیم می کند - سیربا4 و همکاران، . - 2009
یکی از ابعاد پایداری، پایداری اقتصادی است. پایداری نظام اقتصادی به معنی تقویت مبانی اقتصاد و دست یابی به امنیت اقتصادی ازنظر دسترسی به معیشت پایدار، در امور مستمر و باثبات، اشتغال سودمند و منابع مالی قابل اتکا ودرنهایت،فنّاوری مقتضی و همساز با محیط با بهره برداری از منابع انسانی است - قدیری معصوم و همکاران، . - 1389 همچنین می توان گفت که پایداری نوعی عدالت توزیعی است: تقسیم عادلانه فرصت های توسعه بین نسل های کنونی و آینده از یک سو و همه شمول بودن آن از سوی دیگر. همه شمول به معنای قدرت بخشیدن به مردم و به معنای حمایت و توجه به تمامی حقوق انسانی است اعم از حقوق سیاسی، حقوق اقتصادی، حقوق اجتماعی و غیره - زاهدی و نجفی، . - 1385
توسعه پایدارتقریباً همه عرصههای زندگی بشری نظیر: فقر، نابرابری، آموزش، محیط زیست، آزادی ملتها، سیاست، اقتصاد و همکاری بینالمللی را تحت تأثیر قرار داد و توسعه پایدار با مصرف انرژی رابطهای ناگسستنی دارد - بهبودی و همکاران، . - 1389 یکی از دلایل مهم ناپایداری در محیط زیست، مصرف انرژیهای فسیلی است، و مصرف انرژی در ایران به دلیل قیمت اندک آن در مقایسه با قیمتهای جهانی بسیار بالاست. بخش خانگی از بزرگ ترین مصرفکنندگان نهایی انرژی است و شدت انرژی آن برخلاف سایر بخشها دارای روندی صعودی است - اکبری و همکاران، . - 1393از جمله اهداف اجرای سیاست هدفمندی یارانهها در ایران در کنار تأمین عدالت توزیعی، کاهش مصرف سوختهای فسیلی در راستای دستیابی به اهداف توسعه پایدار بوده است.
به طورکلی، هدفمندی یارانهی حاملهای انرژی یک سیاست اجتنابناپذیر دولتها است که در صورت اجرای صحیح آن منافع زیادی ازجمله کاهش شکاف طبقاتی بین گروههای درآمدی بالا و پایین - کاهش نابرابری - و منطقی شدن مصرف حاملهای انرژی و درنهایت پایداری اجتماعی و محیطی برای آن در نظر گرفته شده است. بر این اساس سؤال اصلی این پژوهش این است که این منافع تا چه اندازه پس از اجرای طرح هدفمندی یارانهها درزمینهی مصرف انرژی در ایران تأمین شده است. بهعبارتدیگر هدفمندی یارانهها چگونه نابرابری مصرف انرژی را در بین خانوارهای شهری ایرانی به تفکیک مناطق استانی تغییر داده است؟در راستای پاسخگویی به این سؤال، این مقاله به ترتیب زیر ساماندهی شده است. بخش دوم به پیشینه پژوهش می-پردازد. بخش سوم به معرفی الگوی تحقیق و معرفی شاخصها اختصاص دارد، در بخش چهارم دادهها، محاسبات و یافتههای تحقیق ارائهشده و بخش پایانی نیز به نتیجهگیری و پیشنهادها اختصاص یافته است.
پیشینه پژوهش
شهنازی و همکاران - 1393 - در مطالعهای که با استفاده از دادههای خام طرح آمارگیری هزینه-درآمد خانوار انجام شد بیان کردند که پرداخت یارانه بر رفتار اقتصادی خانوارها، تولیدکنندگان و دولت تأثیر میگذارد، آنها نابرابری ناشی از این تعدیل را با استفاده از شاخصهای مختلف توزیع درآمد در طی سالهای 1387-1390 محاسبه و ارزیابی کردند. نتایج این پژوهش نشان داده است که یک سال بعد از هدفمندی یارانهها شاخصهای نابرابری مقدار کمتری را داشتهاند به این معنی که نابرابری طی سالهای موردمطالعه کاهشیافته است.شلر و همکاران - 2013 - در مطالعهای با این چالش که میزان مصرف برق خانوارهای آلمانی تنها به میزان درآمدشان وابسته است، روبرو شده و تلاش کردند تا نحوه نابرابری در این زمینه را روشن کنند.
ایشان در مطالعه خود برای اندازه-گیری کمی توزیع انرژی مصرفی از شاخص آتکینسون استفاده کرده و همچنین پارامتر اپسیلون این شاخص را در زمینه توسعه پایدار و عدالت اجتماعی به کاربرده و به این نتیجه رسیدند که در افزایشهای متفاوت قیمت، تغییر رفتار خانوارها معنیدار است. زیرا خانوارها ابتدا افزایش قیمت انرژی را با استفاده از پساندازهای خود مدیریت می کنند اما هنگامیکه افزایش قیمت ادامه مییابد دیگر توان مقابله با آن را نداشته و ناچارند مقدار انرژی مصرفی خود را کاهش دهند. سان1 و همکاران - 2015 - با استفاده از شاخص اتکینسون توزیع هزینههای انرژی شامل برق، گاز و آب را در بخش خانگی چین اندازهگیری کرد. نتایج نشان میدهد که نابرابری توزیع مصرف انرژی خانوارهای روستایی بیشتر از مناطق شهری است.
جیانگ2 و همکاران - 2015 - در مطالعهای با عنوان اثرات توزیعی حذف یارانههای انرژی در چین با بیان اینکه اثرات توزیعی بر خانوارها یک فاکتور مهم برای پذیرش اصلاح یارانههای انرژی است از مدل داده-ستاده برای ارزیابی اثرات ممکن حذف یارانههای انرژی روی توزیع درآمد تحت سناریوهای مختلف استفاده کردهاند. نتایج این مطالعه نشان داد که - 1 حذف یارانهی سوخت در بخش حمل ونقل و حذف یارانهی زغالسنگ به ترتیب ضعیفترین و قویترین اثرات را دارند. علاوه بر این حذف یارانهی محصولات نفتی بیشترین تأثیر را بر خانوارها خواهد داشت و بعدازآن به ترتیب حذف یارانهی برق و زغالسنگ. - 2 اثرات غیرمستقیم اصلاح یارانههای انرژی بر خانوارها بیشتر از تأثیر مستقیم آن است. - 3 کنترل قیمتی توسط دولت میتواند اثرات منفی ناشی از اصلاح یارانه انرژی را کاهش دهد.
روش تحقیق شاخص اتکینسون انرژی
در این مقاله با استفاده از شاخص اتکینسون اثرات توزیعی مخارج انرژی موردبررسی قرار میگیرد. به این منظور برای محاسبه توزیع مخارج انرژی از شاخص اتکینسون اصلاحشده برای تحلیل هزینه انرژی خانوارها استفادهشده است:
در معادلات 1 - و: , - 2 نمایانگر مخارج مصرفی انرژی در iامین گروه درآمدی n - جمع گروههای درآمدی - در g گروه اجتماعی، : نسبت جمعیت در گروههای اجتماعی با درآمد در گروه iام، :̅̅̅ متوسط انرژی مصرفی خانوارهایگروههای مختلف اجتماعی است.به منظور محاسبه شاخص اتکینسون مصرف انرژی ابتدا هزینه سوختهای مصرفی خانوارها - شامل برق، گاز لولهکشی، گاز مایع، نفت سفید، گازوئیل، بنزین، گازوئیل و گاز مصرفی خودرو - در سالهای موردبررسی از ریزدادههای طرح هزینه درآمد استخراج شده است. این دادهها شامل اقلام ریز درآمدی و هزینهای خانوارهای منتخب شهری و روستایی هستند که هرساله توسط مرکز آمار ایران جمعآوری میشوند. سپس بهمنظور محاسبه نابرابری انرژی به تفکیک شهری و روستایی هزینه انرژی خانوارها بر تعداد افراد خانوار تقسیمشده و هزینه انرژی سرانه هر فرد خانوار محاسبهشده است. درنهایت با مرتب کردن هزینه انرژی سرانه خانوارها از کوچک به بزرگ در سطح کشور دهکبندی براساس افراد خانوار
