بخشی از مقاله
چکیده
این پژوهش به بررسی تاثیرات حکومت ساسانیان بر معماري و شهرسازي ساسانی میپردازد. هدف پژوهش این است که با بررسی حکومت ساسانیان و ویژگیهاي معماري و شهرسازي این دوران، تاثیر اندیشههاي حکومتی ساسانی را بر فرم کالبدي معماري و شهرسازي این دوره را تبیین نماید. تحقیق از نوع نظري با روش توصیفی میباشد. نتایج بررسیهاي نگارندگان حاکی از آن است که معماري ساسانیان در ادامه معماري دوره قبل - پارتی - بوده با این تفاوت که ساسانیان با تکمیل این شیوه معماري، در پی بازنمایی اقتدار حکومت سیاسی پارسها بودند، به عنوان نمونه میتوان به، به کارگیري مولفههاي خاص از معماري پارسی و ایجاد آثار نزدیکی آثار معماري پارسی اشاره کرد. تاثیر اصلی معماري و شهرسازي این دوره از حکومت دینی ساسانی است که بعد معماري آن در ساخت معابد و چارطاقیهاي کثیر در سراسر ایران نمود یافته و در بعد شهرسازي، ساختار شهر بر مبناي طبقات اجتماعی سامان پذیرفته است.
واژههاي کلیدي: فرم کالبدي، معماري و شهرسازي پارتی، ساسانیان، حکومت دینی، ایران باستان.
-1 مقدمه
آریاییها به سه شاخه اصلی ماد، پارس، پارت شناسایی می شوند. در ابتداي امر مادها که در غرب ایران ساکن بودند دولتی تشکیل دادند. دولت مادر در سال 550 قبل از میلاد منقرض و جزء دولت پارس شد. پارسها به رهبري کوروش، دولت هخامنشیان را تشکیل دادند. شیوه اي که در دوره هخامنشی منتهی به پیدایش آثار معماري گردید اولین شیوه مدون معماري ایرانی است که به شیوه پارسی معروف است.
در سال 330ق.م اسکندر مقدونی آخرین پادشاه هخامنشی را شکست داد. او و جانشینانش به مدت حدودا دو قرن بر ایران حکمرانی کردند. از دوره فرمانروایی یونانیان بر ایران اثري بدان شکل باقی نمانده و می توان گفت تاثیر چندان عمیقی بر معماري ایران نداشته اند. از سال 250 پیش از میلاد مسیح گروه دیگري از آریایی ها به نام پارتوآ - پارت ها - که به سلسله اشکانیان معروف اند، حکومت را در دست گرفتند و تا سال 224 پس از میلاد مسیح، حکومتشان تداوم پیدا کرد.
یونانیان در مدت اقتدارشان در ایران تمایل زیادي داشتند که فرهنگ خود را بر ایرانیان تحمیل نمایند، خصوصا معماري که پیشرفته ترین هنر یونان آن زمان بوده است ولی در عمل مشاهده می شود که معماري دوره اشکانیان و بعد، اثري از معماري یونانی ندارد. شیوه اي که از دوره اشکانیان - پارت ها - و در چهار قرن بعد از آن یعنی در دوره ساسانیان تا ظهور اسلام در ایران رواج داشت، به شیوه پارتی معروف است. این شیوه نه تنها تا تاریخ انتهاي سلسله ساسانی 652 - میلادي - بلکه در بعضی مناطق ایران، تا قرون سوم و چهارم هجري نیز به صورت آثار معماري دنبال شده است.
کلیاتی از خصوصیات شیوة پارتی به شرح زیر است:
-1 حداکثر استفاده از مصالح محلی - بوم آورد - مثل استفاده از سنگ لاشه ، خشت خام یا پخته و…
-2 استفاده بسیار خوب از تکنیک پیشرفته طاق و گنبد. -3 تنوع فوق العاده در طرحها.
-4 پرهیز نکردن از شکوه ارتفاع زیاد. - پیرنیا، - 52-72 :1380
در مجموع مسائل مختلفی بر سبک معماري پارتی اشکانی اثر گذاشتند، از جمله وضع فرهنگی دوره سلوکیان که تمایل زیادي داشتند فرهنگ خود را بر ایرانیان تحمیل نمایند - خصوصا معماري که پیشرفته ترین هنر یونان آن زمان بوده است - و
وضعیت سیاسی، اقتصادي و اجتماعی اشکانیان. زیرا »براي رسیدن به خودبسندگی و استفاده از مصالح بوم آورد نمی توانسته اند مصالح را مثل دورة هخامنشی از راههاي دوردست بیاورند. از طرفی کاربرد سنگ با اقلیم ایران هماهنگی نداشته و این خود یکی از دلایل عدم استفاده از سنگ در ادوار مختلف است. در مجموع با وجود جاذبه هاي تمدن یونان ، پارتها دنبال آن تمدن نرفته و حتی از معماري هخامنشی نیز تقلید نکردهاند. به همین دلیل اختراع بزرگی را در طول تاریخ معماري بشر که همان پوششهاي طاقی در دهانه هاي بزرگ و در سطوح چهارگوش است شکل داده اند. البته در معماري دوره هاي قبل از آن نیز از پوششهاي طاقی در ایران استفاده شده است . ولی به نظر میرسد که پارتها، به دلیل ضرورتهاي مختلفی که در آن زمان ایجاب می کرده ، به معماري و هنر قدیم ، خصوصاً معماري زمان مادها و حتی پیش از آن یعنی عیلامیها - چغازنبیل - بازگشته ، و با توان بسیار بالایی پوششهایی با دهانه بزرگ را از مصالح موجود پوشاندهاند. - پیرنیا، - 94-100 :1380
مجموعه این دلایل اشکانیان را بر آن داشت تا در طول دوره حکومت خود، معماري را خلق کنند که بی سابقه از دوره قبل - هخامنشیان و سلوکیان - باشد. با توجه به مسئله تاثیر پذیري و تاثیر گذاري که در جدول - 1 - بیان گردیده است، می توان گفت دوره اشکانیان مانند یک دوره گذار می باشد. به عقیده گریشمن، »پارتیان توانستند تداومی را در هنر ایران زمین تامین کنند و بین هنر هخامنشی و هنر ساسانی پلی پزنند.« - مکی نژاد، - 2 :1382
خلاصه اقدامات حکومتهاي ایران باستان و ویژگی هاي معماري و شهرسازي این دوران در قالب جدول - 2 - بیان گردیده است.
