بخشی از مقاله
چکیده
در این مقاله به تشریح بخشی از سازه های آبی شهرستان دزفول پرداخته شده است که قدمت برخی از آنها به زمانهای بسیار دور؛ بویژه دوره ساسانیان برمی گردد. بقایای پل بندها، قمش ها، سربطاق ها و آسیاب ها از جمله آثار معماری سنتی بر جای مانده در بستر رودخانه دز می باشند، گویا این ساختارها جهت آبیاری زمینهای کشاورزی حومه رود، استفاده از قدرت آب جهت چرخاندن سنگ آسیاب ها و تهیه آرد مصرفی مردم شهر و یا جهت هدایت آب رودخانه به سمت اراضی بالاتر از سطح رودخانه،در سوی دیگر شهر و نیز تامین آب شرب روزانه ی مردم ایجاد شده اند. هدف از نوشتن این مقاله آشنایی با سازه های قدیمی آبی و سبک معماری مردم آن دوره در جهت هدایت آب به منظور مصارف مختلف می باشد. اطلاعات جمع آوری شده در این مقاله از منابعی چون: معدود کتب نوشته شده در این زمینه، برخی سایت های اینترنتی، مقالات و صحبت مردما نی که در زمانهای نه چندان دور، زندگی آنان با این قمش ها، سربطاق ها و آسیاب ها گره خورده بوده، کسب شده است.
کلمات کلیدی: آسیاب، قمش، بند، سربطاق
مقدمه
دزفول از معدود شهرهای ایران است که در معماری آن، آجر پخته به وفور به کار برده شده و گذشته از آنکه دیرپایی آن را باعث شده، اصالت و وقار خاصی نیز به آن بخشیده است. دزفول شهر تمدنهاست جای پای معماری ساسانی و بیزانس و روم شرقی را میتوان در دزفول یافت. دزفول مکانی بوده برای تبادل فرهنگها. شهری که در آن روزگاری، رومیها میزیستند و بر روی رودخانهاش سد ساختند. در معماری خانههای کوچک دزفول، از سبک مسجد ایرانی گرفته تا کلیسای رومی و از مکتب ساسانی گرفته تا یونانی همه را میتوان دید. شهری با بافت فشرده که گویی مردمش طاقت دوری از هم را نداشتند که خانههایشان از سه طریق پشتبام، کوچه و زیرزمین به هم راه داشته است.
قدیمیترین پل جهان در دزفول با گذشت بیش از 10 قرن از ساخت آن همچنان سالم و با دوام، محل تردد عابرین و خودروهای سواری است. این پل در سال 260 میلادی به دستور شاپور اول ساسانی توسط 70 هزار اسیر رومی دربند ایرانیان احداث شد و در حالی که بیش از 10 قرن از عمر آن می گذرد به عنوان باستانی ترین پل جهان اکنون نیز محل تردد خودروهای سواری دزفول و اندیمشک است - البته به تازگی عبور و مرور از روی این پل باستانی ممنوع گردیده است - . این پل دارای 14 دهانه است و آب رودخانه دز از زیر آن عبور می کند. پل مزبور از سنگ ساروج و آهک بنا شده و در دوران حکومت عضدالدوله دیلمی، صفویان و پهلوی چندین بار بازسازی شده اما پایه های پل حکایت از دوران ساسانی دارد.1 بناهایی که در زیر زمین نسبت به کف معمولی شهر دزفول قرار دارند عبارتند از:
الف - قُمشها - شبه قنات -
ب - شوادونها
ج - شبسّونها
د - جاهایی که در عمق پنج متر و بیشتر بقایای ابنیه قدیمی دیده میشود.
قمشها
معمولاً در نواحی خشک ایران و بیشتر ممالک شرقی برای استفاده از آب زیرزمینی پس از اطمینان از وجود آن،در اعماق زمین و در جهت شیب آن تونلی حفر و از سطح زمین چاههای متعدد در جهت شیب زمین و حرکت آب حفر می شود. این تونل را »کوره« و چاهها را » میله « میگویند. این کار تا آنجا ادامه پیدا میکند که آبی که در تونل جریان یافته با توجه به شیب، به روی زمین برسد و به اصطلاح آفتابی گردد، این محل را »مظهر قنات« میگویند، تمامی این مجموعه »قنات« نام دارد.
اولین چاهی که در جهت عکس شیب، به آب زیرزمینی میرسد و در واقع عمیقترین چاه و سرچشمه قنات است » مادر چاه « نامیده می شود. در اطراف هر یک از چاهها خاکهایی را که از آن بیرون کشیدهاند به شکل دایرهای که چاه در مرکز آن است انبار میکنند و در نتیجه از ورود آب باران به آن جلوگیری میشود. لایروبی این چاهها و قنات بطور سالانه انجام می شود. اختراع قنات از بهترین نشانههای نبوغ و ابتکار ایرانیان است که از هزاران سال قبل برای استفاده از آب های زیرزمینی به بهترین وضعی چارهاندیشی کردهاند. این اختراع از ایران به تمام ممالک جهان حتی کشورهای آمریکای جنوبی رفته است.
از آنجا که استان خوزستان از لحاظ آبهای سطحی بسیار غنی بوده و حدود %30 آبهای سطحی ایران از طریق پنج رودخانه کرخه، دز، کارون، مارون و زهره به این استان میرسند، نیازی به حفر قنات نبوده - باستثنای بعضی شهرستان ها مانند ایذه و مسجدسلیمان - ولی در دزفول - و شوشتر - قبل از ایجاد شبکههای جدید آبیاری و شبکه آبرسانی شهری از ابنیه ای که ترکیبی از قنات و نهر آبیاری و تونل آبرسان است استفاده میشد که به آنهاقُمِشْ«» و در شوشتر »سفته« میگفتند. علل حفر و استفاده از قمش عبارتند از: پایین بودن سطح آب رودخانه نسبت به اراضی زراعتی، دور بودن منازل و محله های مرکزی شهر نسبت به رودخانه و نیز صرفهجویی در لایروبی و خاکبرداری است.
یکی دیگر از عللی که حفر این ابنیه را ممکن و مفید ساخته جنس سنگ کنگلومرای دزفول است که در واقع قسمت قدیم شهر بر روی آن ساخته شده است. این سنگ محکم بوده و تونلی که در آن حفر میشود خطر ریزش ندارد. در نتیجه برعکس نواحی دیگر، هیچگونه نیازی به گذاشتنکَوَل1« » ندارد. بعلاوه کوره آنرا میتوان بقدر کافی عریض حفر نمود. در واقع تفاوت عمده قنات و قمش این است که منبع مورد استفاده قنات، سفره آب زیرزمینی است و قمش، از آب رودخانه استفاده میکند و به همین دلیل ما قمش را »شبه قنات« مینامیم.
همچنین مجموعهای از آسیابهای آبی در حاشیه رودخانه »دز« بین دو پل باستانی و پل دوم این شهرستان و در منطقهای به نام »رعنا« واقع شده و یکی از این آسیابها به همین نام - رعنا - موسوم است. این آسیابها در زمان های گذشته به وسیله انتقال آب رودخانه به داخل مخازن آب آسیابها و سرعت بخشیدن به ورود آب از طریق مسیرهای تنگ که سبب چرخیدن پره و سنگ آسیابها میشد و غلات مختلف را به آرد تبدیل میکرد، کار میکردند. چون ساختمان و بدنه آسیابها میبایست در مقابل رطوبت مقاوم میبود، بنابراینعمدتاً از مصالحی مثل سنگهای موجود در رودخانه و آجر با ملات ساروج برای تهیه بافتی محکم استفاده شده است.
