بخشی از مقاله
چکیده
نور و رنگ دو عنصر پیوسته و مرتبط بوده و همواره در ارتباط با یکدیگر تعریف می شوند. از سوی دیگر معماری ایرانی به خصوص در کاربری مسکونی، رنگ های متنوع و گوناگونی را به منصه ی ظهور می گذارد. رنگ هایی که در فضای داخلی معماری ایرانی به کار رفته اند را می توان به دو دسته ی رنگ های نوری - رنگ هایی که مستقیماً بوسیله ی تجزیه ی نور و تولید رنگی خاص ایجاد می شوند - و غیر نوری - رنگ هایی که از طریق رنگدانه های موجود در سطح اجسام بوجود می آیند - تقسیم نمود.
هدف از این تحقیق یافتن رنگ های به کار رفته در معماری داخلی ایرانی و بررسی تأثیرات هریک از آن ها بر ویژگی های مختلف فضای داخلی معماری مسکونی ایرانی می باشد. رنگ های نوری از طریق استفاده از شیشه های رنگی و همچنین عناصری چون گلجام، هورنو و مانند آن و رنگ های غیر نوری از طریق مصالح مختلفی چون چوب، گچ، سنگ، و همچنین رنگ آمیزی با رنگ های مختلف در معماری داخلی ایرانی به کار می رفته اند. برای بررسی این رنگ ها می توان عناصر فضای داخلی را به سه دسته ی کف، سقف و جداره تقسیم نمود و به طور جداگانه به بررسی هر یک پرداخت.
هر یک از این رنگ ها تأثیرات سمبولیکی دارند که به مفاهیم سمبولیک آن ها در دین اسلام و اندیشه ی حکمای اسلامی باز می گردد. تآثیرات روانشناسی محیطی نیز می توانند ویژگی های روانی و رفتارهای افراد را تغییر دهند. همچنین این رنگ ها بر آسایش اقلیمی ساکنین تأثیرگذار می باشد.
-1 مقدمه
در معماری ایرانی حضور عناصری چون آب و نور در قالب روح فضا و بارتقای سطح حس مکان بناهای تأثیری به سزا داشته اند. نور را می توان عاملی حیاتی در ایجاد ارتباط بصری انسان با محیط اطراف خود نامید که بدون آن بسیاری از امور روزمره انسان در شرایط کنونی قابل انجام نیست. با پیشرفت علم انسان توانست راه های راحت تری برای ادامه جریان زندگی در ساعات تاریک شبانه روز از طریق ابداع منابع نور مصنوعی بیابد. ویژگی های اقلیمی کشور ما نیز معماران را بر آن داشته تا از نور خورشید که به طور معمول و در فضای بیرونی آزاردهنده می باشد، در جهت زیبایی و روشنایی کنترل شده ی محیط داخلی فضای مسکونی استفاده نمایند.
به این ترتیب راه های مختلفی برای کنترل و تلطیف نور طبیعی در فضای داخلی به وجود آمد. به تعبیری دیگر معماران نور را تنها از منافذی مشخص و از پیش تعبیه شده به داخل وارد می کردند. از این طریق رنگهایی زیبا و چشم نواز و نیز گاهی پرتوهای نور سفید، فضای داخلی معماری ایرانی را تزئین نمود. رنگ هایی که در درون این بناها دیده می شوند، تأثیرات مختلفی بر روی فضای و کیفیت های فضایی آن می گذارند که تحقیق حاضر به بررسی این تأثیرات می پردازد.
-2 رنگ و انواع آن
رنگ در اثر وجود نور دیده می شود. در چشم های ما دو دسته سلول برای دریافت رنگ و نور وجود دارند. حال آنکه تا زمانی که نور وجود نداشته باشد، رنگ ها نیز از چشم ما پنهان می مانند. " رنگ به دو شکل متفاوت ولی مرتبط به هم ظاهر می شود: نور و ماده رنگ. انوار به نور رنگی، و ماده رنگ ها، به کلیه ی روش های نقاشی، رنگ کاری و پرداخت، که نور را برای ایجاد رنگ جذب می کنند اشاره دارد. نور، سه رنگ اصلی دارد-قرمز، سبز، آبی- که تمام رنگ ها را می توان از آن ها ساخت.
آن ها با فرایند افزایشی با هم ترکیب می شوند و به این وسیله رنگ سفید را بوجود می آورند. ماده رنگ نیز سه رنگ اصلی دارد: قرمز، آبی و زرد. وقتی ترکیب می شوند نور را کم می کنند، آنچنان که به سسیاهی تبدیل می شود" .[1, p. 109] ایتن معتقد است تمام رنگ هایی که اجسام دارند و یا در آثار نقاشی یافت می شوند از رنگ دانه ها تشکیل شده اند .[2] عاملی که سبب رنگی دیده شدن یک جسم می شود رنگ دانه است و می توان رنگ دانه ها را عامل رنگ نامید که از نظر فیزیکی و شیمیایی نیز قابل تجزیه می باشند.
رنگ دانه ها پس از دیده شدن توسط چشم انسان - حس بینایی - و قوه ی ادراک، ماهیت و مفهومی انسانی به خود می گیرند .[3] عاملی که سبب دیده شدن رنگ دانه ها می شود تابش نور است. در واقع این نور است که با برخورد به سطوح مختلف طول موج خاصی را که مربوط به رنگی خاص می باشد منعکس کرده و در نتیجه رنگ را مشهود می سازد. "یک لکه ی قرمز بر روی زمینه ای آبی رنگ تنها با وجود اختلاف نور قابل تشخیص است" .
عبور نور از شیشه های رنگی نیز به سبب عبور طول موجی خاص موجب ایجاد رنگ هایی در فضای داخلی می شود. در واغع در این شیشه ها تمام طول موجهای نور جذب و تنها طول موح رنگ مشخصی عبور داده می شود. بدین ترتیب هر یک از انواع رنگهای "نوری" و "رنگ ماده ای" را می توان از طریق منابعی خاص تهیه و در فضای داخلی استفاده نمود.
-3 نور طبیعی و تغییرات آن
نور در محیط اطراف ما از منابع مختلفی ساتر می شود که در فضای داخلی در روز نور خورشید و در شب نور مصنوعی می باشد. رنگ های موجود در طبیعت در پرتو نور خورشید به شکل های مختلفی دیده می شوند."رنگ های طبیعی عموماً به وسیله ی رنگینه ها و رنگ دانه ها، انکسار و شکست نور - رنگین کمان و پرتوهای نور - ، تفرق - آسمان آبی - و قطبی شدن تولید می شوند" .[5, p. 80] نور روز به طور دائمی در حال تغییر بوده و به همین سبب به راحتی از نور مصنوعی برای انسان قابل تفکیک می باشد. "با تغییر نور دریافت ما از محیط اطراف و نیز از یک ساختمان تغییر می کند. تغییرات مداوم نورهای طبیعی، انسان را با دوره های طبیعی زمان مرتبط می سازد.
از زمان طلوع خورشید، از اوان روز تا هنگام غروب، نور طبیعی شدت رنگ ها را در محیط خانه ما تغییر می دهد. نارنجی ها در پاییز، آبی ها در زمستان، رنگ های ملایم در بهار و زرد درخشان در طول تابستان بیشتر به چشم می آیند. نورها سایه ها و تاریکی ها، به این صورت، عناصر تزئینی لازم الاجرایی هستند که باید بدانیم چگونه آن ها را اجرا کنیم" .[6, p. 6] همچنین" رنگ نور طبیعی در طول روز تغییر می کند. بشر تمام انواع نورها را می شناسد.، از رنگ صورتی مایل به نارنجی طلوع و غروب، تا رنگ زرد نور خورشید، سفید یا آبی آسمانی، که در واقع آن ها را تماماً رنگ های طبیعی قبول داریم
نورخورشید که از مجموعه ی رنگ های مختلف تشکیل شده است در معماری و شهرسازی سنتی ایران عامل اصلی شناسایی رنگ ها قرارگرفته و بیشتر رنگ ها تحت اثر این نور تصاویر ذهنی ما را از بناهای اسلامی تدوین کرده اند.
استفاده از نور طبیعی تأثیر بسیار مثبتی بر معماری داخلی داشته و موجب ارتقاء کیفیت فضای داخلی می شود. "در معماری تابش مستقیم نور خورشید هیجان انگیز بوده و سایه روشن های متغیر که روی اشیاء و سطوح داخلی ایجاد می نماید، احساس مطبوعی نسبت به زمان و مکان بوجود می آورد.
در استفاده از نور خورشید باید احتیاط لازم برای جلوگیری از پیدایش دید نامناسب و ایجاد حرارت بیش از حد در فضای داخلی به عمل آید." .[7, p. 76] علاوه بر کیفیت های فضایی، اثرات مثبت جسمی پرتوهای خورشید نیز بر روی بدن انسان حائز اهمیت است. "در صورتی که بشر در معرض دسته ای اشعه های با طول موج های خاص قرار نگیرد به طور یقین خطراتی او را تهدید خواهد کرد. Fabor Berrem نوشته است: اگر نابودی بشر به وسیله ی فقدان اکسیژن، تشعشعات اتمی، آلودگی آب و هوا و انهدام فضاهای سبز به خطر نیفتد، مسلماً با عدم درک مزایای نور خورشید و امتناع از استفاده از آن در فضاهای زیستی دچار مشکل خواهد شد.
در فضای داخلی معماری ایرانی نور طبیعی در کنار جنبه ی عملکردی بیشتر به عنوان عنصری تزئینی مورد استفاده قرار گرفته است. نور مصنوعی نیز که از طریق چراغدان ها و شعله های کوچک آتش درون آن ها تأمین می شده بیشتر جنبه ی عملکردی داشته و به عنوان ابزاری برای جریان زندگی در شب مورد توجه بوده است.
-4 بازشوها در معماری مسکونی ایرانی
نور طبیعی از طریق روزن هایی به فضای داخلی خانه های ایرانیوارد می شده که اکثراً با شیشه های رنگی تزئین شده اند و در نتیجه با پاشیدن دسته ای از رنگ های مختلف نوری به ایجاد فضایی دلنشین در محیط داخلی خانه کمک می کرده اند. شدت آفتاب به خصوص در مناطق حاشیه کویر معماران ایرانی را به فکر استفاده از این شیشه ها در کنار عناصری دیگر نمود.
"تابش بند، گلجام و خرک پوش همگی می توانستند از گزندگی تابش آفتاب پیشگیری کنند. به جر این روش ها در ساخت در و پنجره هایی هم که باید این درگاه ها و روزن ها را می پوشاندند، چاره هایی اندیشیده شده بود. برای نمونه هیچگاه از تکه های بزرگ شیشه بهره گیری نمی شد، یا اینکه شیشه ها همواره رنگی بودند و از گزندگی آفتاب می کاستند. ارسی ها که یکی از زیباترین در -پنجره ها بودند، از چوب ساخته می شدند و در آن ها قاب های کوچکی با گره سازی چوب می ساختند و شیشه کار می گذاشتند. نیز خورشیدیِ بالای درگاه ها هم دارای قاب های کوچک شیشه بودند. گلجام ها نیز دارای نگاره های گل و بته در کناره و یک گل در میان بودند که در آن ها شیشه کار گذاشته می شد.
