بخشی از مقاله
چکیده
سفرنامه یا روایت سفر به عنوان یکی از آثار ادبی نقش عمدهای در شناخت ویژگیهای فرهنگی و اجتماعی جوامع ایفا میکند؛ بنابراین نقد اجتماعی آثار ادبی در پژوهشهای جامعهشناسی، تاریخی، روانشناسی و فلسفه کاربرد دارد. از سیاحان غربی که از قرن هفدهم به ایران مسافرت کردهاند و از اوضاع سیاسی و اجتماعی و آداب و رسوم مردم ما و وضع دربارهای صفوی و قاجاریه را در آثار خود منعکس نمودهاند سفرنامههای فراوانی باقی است که اغلب آن به زبان فارسی ترجمه شده است. در این میان میتوان به سفرنامه ادوارد براون - Edward Browne - اشاره کرد. او خاورشناس انگلیسی بود و اثر او با عنوان »یک سال در میان ایرانیان« است.
خصایص هر جامعهای شامل نحوهی معیشت، آداب و رسوم، باورها و اعتقادات، خواستها و تمایلات افرادی است که بطور غیرمستقیم در سفرنامهها منعکس میشود؛ و منبعی ارزشمند برای محققان علوم اجتماعی و علاقهمندان به فرهنگ و هویت ایرانی محسوب میگردد. براون در سفرنامه خود به تصویری زنده و ملموس از فرهنگ و ادبیات غنی ایران، تصوف و عرفان، مذاهب باستانی ایران در عصر قاجاریه علاوه بر توصیف مکانهای تاریخی ایران، مردمان و آداب و رسوم پرداخته است.
-1 مقدمه
از نوشتههای خواندنی در هر زبان، خاطرات و یادداشتهایی است که اشخاص در گزارش احوال و یا سفر خود مینویسند و اینگونه نوشتهها گاه مطالبی در بر دارند که در جای دیگر نمیتوان یافت. - رحیمیان، - 65 :1373 سفرنامه یا سیاحتنامه یکی از انواع ادبی جدید در نثر است؛که مبیّن ماجراهای واقعشده در شرح حال مسافر و سیاح و تکتک معاشران اوست و تاریخ جوامع را که مهمترین منبع شناخت ملتها در اعصار گذشته و وضع تاریخی، جغرافیایی و... میباشد، رقم میزند. توجه دیرینه به سیر و سیاحت نشانهندهی اهمیت آن است. تا آنجا که توصیهی پیوستهی قرآن و کتب درجه اول دینی و ادبی، افزایشی است بر همان توجه و اهمیت. تاکید آیات سیزدهگانه سفر که شش تای آن به صیغهی امر حاضر - سیروا - و جمع آمده، اگر نه انجام آن را در قرآن کریم بر همهی مسلمانان واجب نموده از سطح یک حکم مستحب هم پایینتر نمیتواند باشد.
در قرآن از فواید سفر، تعقل، اعتبار و عاقبتنگری ذکر شده است. از نظر ادبی و اجتماعی نیز مهمترین فواید سفرنامهها در نخستین نگاه به آنها از بعد شناخت مکانها و انسانها در ادوار مختلف است. همچنین نوشتن داستان سفرها میتواند منبع ارزشمندی برای مردمشناسی و جامعهشناسی باشد. سفرنامه موجب آگاه شدن افراد از دیدگاههای مختلفی میشود که از شهر یا کشوری دیگر دیدار میکنند. وقتی ما چندین سفرنامه از مسافران بیگانه را میخوانیم، با نقطه نظرات آنها در باب زبان، نژاد، قومیت، فرهنگ و آداب و رسوم کشورمان آشنا میشویم؛ که در واقع میتواند نوعی نقد محسوب شود و به ما در وقوف و آگاهی بر معایبمان هشدار دهد تا در صدد رفع آن برآییم. مزیت دیگر سفرنامهها شیوهی نگارش آنهاست که مبتنی بر سادهنویسی است. حتی اگر نویسندهای باشد که شیوهی نگارش او مصنوع باشد.
-2 پیشینه تحقیق
سفرنامه فرانکلین،دوره زندیه از نظر مطالعات فرهنگی اهمیّت بسیار زیادی دارد. این گنجینهارزشمند، سرشار از اطّلاعات منحصر به فردی درباره جامعه ایرانی و زندگی ایرانیان هست که تاکنون مقاله ای در این باره نوشته نشده که امید است فتح بابی در این زمینه باشد؛ اما برخی از آثار مرتبط منتشر شده با سفرنامه به شرح زیر است: منوچهر دانش پژوه، در سال 1385، در کتاب »بررسی سفرنامه های دوره صفوی« کلیه سفرنامه های عصر صفوی را با توضیح مختصری درباره محتوای آن ها معرفی کرده است.
سیمای جامعهی ایران با تکیه بر سفرنامهی
رسول جعفریان، در کتاب »صفویه از ظهور تا زوال« کهن ترین سفرنامه هارا معرفی و بررسی کرده است. روح انگیز کراچی، در سال 1381، کتابی با عنوان دیدارهای» دور، پژوهشی در ادبیّات سفرنامه ای همراه با کتاب شناسی سفرنامه های فارسی« نوشته است. هم چنین پایان نامه کارشناسی ارشد، به سال 1383، با عنوان »بررسی فرهنگ دینی مردم در سفرنامه های عصر صفوی« به وسیله فرزانه شهبازی در دانشگاه الزهرا نوشته شده است. پایان نامه دیگری در سال 1388، توسط اکرم جعفری، با عنوان »سیمای جامعه ایرانی در سفرنامه های دوره شاه عباس اول صفوی« در دانشگاه ولی عصر - عج - رفسنجان نوشته شده است. در سال 1387، مقاله ای با عنوان »اوضاع روسیه و احوال روسیان در سفرنامه ابن فضلان« از ناصر تکمیل همایون منتشر شد.
-3 بحث و بررسی
-1-3 معرفی ادوارد گران ویل براون
ادوارد گران ویل براون در هفتم فوریه 1862 در روستای اولی در ایالت گلوستر شایر به دنیا آمد. براون دورهی ابتدایی را در گلنالموند واتون گذراند و اصلا روابط مطلوبی با محصلین و آموزگارانش نداشت و مانند بسیاری از مردان بزرگ استعدادها و قابلیتهایش برای سالهای سال ناشناخته ماند؛ اما او دوران دانشگاه و تحصیل همزمان طب و زبانهای شرقی را دوران خوشی میداند. جنگ روس و ترکیه در سال 1877 نقطه عطفی در زندگی ادوارد براون محسوب میشود.
گرایش او در تمام عمر به همدردی با جوامع مظلوم و تحت ستم بوده است؛ و زمانی که از شکست و انحلال ارتش ترکیه به دست سپاه بزرگ روس و مقاومت دلیرانهی مردم ترک در برابر استیلای بیگانه آگاه شد، حاضر بود جان خود را برای نجات ترکیه فدا کند. البته این احساسات ناشی از آشنایی وی با زبان و تمدن شرقی نبوده است؛ زیرا او در این زمان در سن شانزده سالگی بوده و هنوز به این مطالعات روی نیاورده است. بعدها با خریدن یک خودآموز زبان ترکی کارش را به عنوان یک شرقشناس آغاز کرد.
