بخشی از مقاله
چکیده
موسیقی، جان مایه شعر و موسیقی درونی، از جلوههاي برتر موسیقی شعر میباشد. شاعر براي بیان عواطف خود نیازمند به یاري موسیقی است تا با کلام آهنگین در برابر نثر، زبان گویاتري براي مخاطب داشته باشد. در اهمیت موسیقی درونی همان بس که آن از عوامل مهم برجستهسازي سخن و تغییر دهندة کلام عادي به کلام ادبی است. تجلی این نکته بدیعی در اشعار بسیاري از سخنوران ایرانی علی الخصوص با مشرب عرفانی و اخلاقی موج میزند. باباطاهر از جمله این سخنوران است. بررسی اجمالی اشعار او نشان میدهد که وي به موسیقی درونی توجه ویژهاي داشته و توانسته با این شیوه در دلالتهاي آوایی و معنایی اشعار خود نقش بهسزایی ایجاد کند. از این رو، هدف این مطالعه، شناخت چگونگی بهرهگیري باباطاهر از موسیقی درونی براي شناساندن عملی مهارتهاي ایشان در این زمینه تعیین گردید. با این اوصاف، روش توصیفی - تحلیلی به عنوان روش این مطالعه انتخاب و دادهها با ابزار کتابخانهاي و سندکاوي، گردآوري و تحلیل گردیدند. یافتهها نشان میدهد که در اشعار باباطاهر »تکرار« به عنوان رکن اساسی تشکیلدهندة موسیقی درونی با جلوههاي مختلف آن بوده و تکرار خود نیز در »تکرار حروف« چشمگیرتر است.
کلیدواژهها :
موسیقی درونی، دیوان، دوبیتی، باباطاهر.
مقدمه
در بررسی شعر، موسیقی و آهنگ کلام در زیبایی شعر و تاثیرگذاري آن در القاي مفهوم و نشان دادن عواطف و احساسات شاعر بسیار اهمیت دارد و در شعر نمیتوان مضمون را از موسیقی جدا دانست. شاعر براي بیان عواطف خود نیازمند یاري موسیقی است چون کلام آهنگین در برابر نثر، زبان گویاتري براي مخاطب دارد. در این بین، موسیقی شعر به اوزان عروضی منحصر و محدود نمیشود، بلکه موسیقی درونی هم سهمی بهسزا در آهنگین ساختن شعر دارد. موسیقی پدیدهاي فطري و ذاتی در وجود آدمی است. گفتار مجموعهاي از عناصر آوایی و صوتی است که با هم تناسب دارند و باعث آهنگین شدن کلام میشوند و به میزانی که این تناسب بیشتر باشد، جنبه درونی و موسیقی کلام استوارتر میشود. یکی از راههاي موثر براي انسجام موسیقی کلام، تکرار است.
حتی در آرایههاي دیگر هم میتوان به شکلی دیگر تکرار را حس کرد. براي نمونه، جناس تام خود نوعی تکرار است.
»موسیقی درونی عبارت است از هماهنگی و نسبت ترکیبی کلمات و طنین خاص هر حرفی در مجاورت با حروف دیگر«
- شفیعی کدکنی،392،. - 1391 تکرار از عوامل برجسته ساز سخن و آفرینش موسیقی کلام است. تکرار در ادب فارسی جایگاه والایی دارد که کوچکترین واحد کلام یعنی واج تا بزرگترین واحد کلام، جمله را شامل میشود.
باباطاهر همدانی معروف به باباطاهر عریان شاعر و دوبیتی سراي اواخر قرن چهارم و اواسط قرن پنجم هجري، معاصر طغرل بیگ سلجوقی بوده است. وجه تسمیه عریان، به علت بی توجهی او نسبت به علایق دنیوي میباشد. باباطاهر با همه مقامات والا و کمالات انسانی گمنام و گوشه گیر زیسته؛ اما نام و نشان وي را میتوان در همه جا یافت و این به خاطر اندیشه والاي اوست که در لابلاي اشعارش منعکس شده و مشهود است. »دوبیتی مانند رباعی است، منتها وزن آن مفاعیلن مفاعیلن فعولن است. دوبیتی بیشتر به لهجات محلی - فهلوي - است و داراي مضامین غنایی است« - شمیسا،1390؛. - 134
»تاثیر و خیالانگیزي شعر بیشتر در گرو موسیقی بیرونی وکناري است اما عامل دیگري هم هست که اگر در آن افراط نشود در زیبایی و تاثیر کلام نقش چشم گیري دارد و این عامل صنایع لفظی است. فایده آرایش هاي لفظی، این است که علاوه بر افزودن به تاثیر و خیالانگیزي کلام آن را از حد یک کلام متداول و معمولی فراتر میبرد« - کامل احمد نژاد، . - 1372 موسیقی به عنوان یک عنصر هنري و ادبی در فرهنگ و ادب تمام ملل وجود داشته است و هنرمندان و سخن سرایان در اشکال مختلفی از آن سود جسته اند. باباطاهر از جمله شاعرانی است که براي نافذ کردن کلام خود از عناصر موسیقیایی بهره جسته است. یکی از راههاي مهم براي درك سخن شاعر، دریافت آهنگ کلام و اهمیت آن در القاي مفهوم و آشکار ساختن عواطف و روحیات شاعر است. شاعر براي بیان بهتر عواطف و احساسات خود از موسیقی کمک میگیرد و این عامل باعث میشود که او به جاي نثر، شعر را براي بیان عواطف خود انتخاب کند. و موجب برانگیختن احساسات و هیجانات شنونده میشود. اهمیت موسیقی شعر در این است که مخاطب را به فضاي عاطفی شاعر می برد و باعث درك بهتر شنوده از سخن شاعر میشود.
بیان مسئله و تبیین اهداف
ادبیات هنر بیان اندیشهها به وسیله الفاظ است. بنا به این باور که شعر کلامی جادویی است و بیشتر از هر سخن دیگري تاثیر گذار و ماندگار است. بنابراین این میزان از اهمیت را باید علاوه بر معنا و وزن در جاي دیگري از کلام جست و جو کنیم و آن چیزي جز موسیقی درونی کلام نیست. »ازآنجا که مدار موسیقی بر تنوعوتکراراستواراست،هرکدام از جلوه هاي تنوع تکرار، در نظام آواها که از مقوله موسیقی بیرونی و درونی نباشد، در حوزه مفهومیآین نوع موسیقی قرار میگیرد. یعنی مجموعه هماهنگیهایی که از رهگذر وحدت یا تشابه یا تضاد صامتها، مصوتها در کلمات یک شعر پدید میآید، جلوههاي این موسیقی است و اگر بخواهیم از انواع شناخته شده آن نام ببریم، انواع جناسها را باید یادآور باشیم. باید گفت این قلمرو موسیقی شعر، مهمترین قلمرو موسیقی است و استواري،انسجام و مبانی جمالشناسی بسیاري از شاهکارهاي ادبی، درهمین نوع از موسیقی نهفته است - شفیعی کدکنی،391،. - 1391
زبان ادبی از لحاظ معنی و موسیقی متمایز از سبک هاي دیگر است، پس شگرد هایی لازم است که کلام عادي را به کلام ادبی تبدیل کند و یکی از این شگردها، موسیقی درونی است. این نوع موسیقی و آهنگ پرطنین و مرتعش دانسته یا نداسته و غیر ارادي از آغاز ادب فارسی در شعر وجود داشته و در روزگار ما با توجه بیشتر شاعران به کمال نزدیک شده است - فولادوند، 1387،. - 35
موسیقی درونی بر مدار تنوع و تکرار میگردد. نظم آهنگی است که از تناسب و تکرار و همنشینی صامتها و مصوتها ایجاد میشود و در کنار دیگر عناصر موسیقیساز، شعر را به اوج لذت موسیقیایی نزدیک میکند. این سطح موسیقی مرتبط با بدیع لفظی است. »در بدیع لفظی هدف این است که متوجه شویم گاهی انسجام کلام ادبی بر اثر روابط متعدد آوائی و موسیقیائی در بین کلمات است یعنی آن رشته نامرئی که کلمات را به هم گره می زند و بافت ادبی را به وجود میآورد، ماهیت آوائی و موسیقیایی دارد« - شمیسا؛ 1378،؛. - 12 با عنایت بر اهمیت موضوع،این مطالعه بر آن است که موسیقی درونی و نقش آن در شعر و جلوههاي مختلف این موسیقی در شعر باباطاهر را مورد بررسی قرار دهد.
پیشینه و ادبیات تحقیق
طبق مطالعه انجام شده در پایگاههاي اطلاعاتی معتبر، دیوان باباطاهر از جهات مختلفی مورد توجه محققان بوده است اما تحقیق مستقلی بر پایه موسیقی درونی به عمل نیامده است که به چند نمونه اشاره میشود:
.1 تاثیر باباطاهر بر سبک عراقی، عبدالرضا مدرس زاده، مجله پژوهش علوم انسانی، شماره 1و2، .1379
این مطالعه نشان میدهد که به جهت برخورداري شعر باباطاهر از اندیشه هاي ناب عرفانی، موجب تاثیرپذیري شاعران سبک عراقی از وي گشته است و بیان میکند که مضامین شگرف شعر او،سبب گشته تا در طول قرون 6 تا 8 هجري به آن توجه شود.
2. بررسی ویژگیهاي زبانی و دستوري دوبیتیهاي باباطاهر همدانی، سیدآرمان حسینی آبباریکی، پیام بهارستان، شماره 20، .1392
این تحقیق حاکی از آن است که تلفظ صحیح کلمات دیوان باباطاهر،که به مرور زمان تغییر یافته است،باید به نسخههاي قدیمی معتبر رجوع کرده و به تصحیح آن پرداخت . همینطور دقت در زبان باباطاهر در تعیین تلفظ صحیح واژگان یاریگر است.
3. بررسی جلوههاي موسیقی بیرونی، درونی و کناري در غزلیات شاه نعمت االله ولی، اسما شمس الدینی، 1391، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه سیستان و بلوچستان.
سوالات تحقیق
سوال اصلی:
موسیقی درونی در اشعار باباطاهر چگونه به کار رفته است؟
سوالات فرعی قابل طرح :
1. موسیقی درونی در دیوان باباطاهر با چه جلوههایی نمایان است؟
2. کدام یک از جلوه هاي موسیقی درونی، کاربرد بیشتري دارد؟
3. به کار رفت موسیقی درونی، چگونه باعث تاثیرگذاري و القاي مفهوم شده است؟
روش، ابزار و جامعه پژوهش
