بخشی از مقاله
مقدمه
در میان آثار موجود در موزهها، گاهی به آثاری برمیخوریم که، به دلایل مختلف، سال پدیدآمدنشان مشخص نیست. پاسخ به چنین مسئلهای نیازمند همت گماردن متخصصان در این زمینه است. یکی از آثار مذکور دیوانی مذهّب از سعدی شیرازی (نگه داریشده در گنجینه ُنسخ خطی کتابخانه ابن مسکویه، به شماره ثبت ١٠٣١) است که تاکنون تاریخ آن نامشخص مانده است. با فرض اینکه »اگر بتوان اثری مشابه (از لحاظ تزیینات) با این اثر پیدا کرد که دارای سال مشخصی باشد، میتوان سال اثر مذکور را نیز تخمین زد«، به جستوجو در میان سایر ُنسخ پرداخته شد. پس از جستوجو در این گنجینه، دیوانی از خواجه حافظ شیرازی (به شماره ثبت ١٠٢٨)، متعلق به سال ١٢٨٣ق (دوره قاجار) یافته شد که در اولین نگاه از شباهت چشمگیری با دیوان سعدی برخوردار بود. لازم بود تزیینات هر دو اثر مورد بررسی دقیقتری قرار گیرند تا روشن شود که آیا در صورت وجود شباهتهایی با مبنای علمی و فنی میتوان به تاریخ نامعلوم دیوان سعدی دست یافت یا خیر. درصورتیکه فرض این پژوهش مبنی بر همدوره بودن این دو اثر درست باشد هدف اصلی، که همانا تکمیل شناسنامه یک اثر نفیس هنری به روشی جدید و با کمترین میزان آسیب برای آن است، حاصل خواهد آمد. البته اهمیت چنین پژوهشی صرفاً به تکمیل شناسنامه محدود نبوده و میتواند به خوانندگان و خصوصاً پژوهشگران کمک کند تا جزئیات تزیینی دو اثر بررسیشده را بهتر بشناسند. همانگونه که بیان شد، شیوه جدید استفادهشده در این پژوهش میتواند بهعنوان شیوهای علمی برای مقابله نسخ خطی و گمانهزنی رقم و تاریخ آنها براساس جزئیات فنی تزیینات قرار گیرد. البته روش درنظرگرفتهشده یکی از چندین روش موجود برای یافتن سال پیدایش اثر است که شاید بتوان گفت نسبت به سایر روشها (نظیر روشهای آزمایشگاهی و نمونهبرداری) از سلامت بیشتری برای خود اثر برخوردار است و برای مطالعه آسیبی به اثر وارد نخواهد شد. در این پژوهش به ارائه مستندات تصویری اکتفا شدهاست، زیرا هنگام جستوجو برای یافتن مجموعهای از ویژگیهای مدون تذهیب دوره قاجار با مشکل کمبود منابع مواجه میشویم. شاید پرداختن اندک محققان به هنر دوره مذکور در افول هنر در آن دوره ریشه داشته باشد.
پیشینه تحقیق
تاکنون تلاشهای بسیاری برای تاریخگذاری نسخ خطی انجام گرفته است. معمولاً چنین کارشناسیهایی یا بر مبنای روشهای آزمایشگاهی هستند، که هم بسیار پرهزینه خواهند بود و هم نمیتوانند مشخص کنند که اثر متعلق به کدام هنرمند است، یا بر مبنای نظرات نسخهشناسان هستند، که امکان اشتباه اندکی در نظر آنها وجود دارد. تنها کتاب
تصویر ١. یکی از صفحات میانی کلیات سعدی، دوره قاجار، موزه هنرهای تزیینی اصفهان (ش ٤٩٢). مأخذ: شهرزاد فاطمی
تصویر ٢. نخستین صفحه از کتاب زادالمعاد، دوره قاجار، موزه هنرهای تزیینی اصفهان (ش ٤٠١). مأخذ: همان.
درباره نسخ خطی گنجینه صارمالدوله فهرست نسخههای خطی صارمالدوله به قلم محمدعلی هدایت است. این کتاب به ارائه شناسنامه آثار موجود در گنجینه میپردازد. در زمینه تذهیب دوره قاجار نیز زهرا رهنورد در کتاب تاریخ هنر ایران در دوره اسلامی، کتابآرایی مختصراً مطالبی آورده است. اما همانگونه که پیشتر نیز ذکر شد محققان به ویژگیهای تذهیب این دوره نپرداختهاند و بیشتر در ارتباط با نقاشی آن، نظیر نقاشی گلومرغ، مطالبی نگاشتهاند. بهطور مثال، در کتابهایی نظیر سیری در هنر ایران بهکوشش آرتور
تصویر ٣. دیوان سعدی (١٠٣١). مأخذ: همان.
آپهام پوﭖ، جلد پنجم یا هنر خط و تذهیب قرآنی، نوشته مارتین لینگز، بیان ویژگیهای تذهیب دوران مختلف در دوران صفوی متوقف میشود. در نهایت میتوان گفت تاکنون تحقیقی در رابطه با این دو نسخه صورت نگرفته و مطالب موجود در این پژوهش نیز برای اولین بار ارائه خواهند شد.
روش تحقیق
روش این پژوهش توصیفیـتحلیلی است و در این راستا ابتدا به توصیف ویژگیهای ظاهری هردو اثر پرداخته شده، سپس اجزای هرکدام نظیر سرلوح، کتیبه و حاشیه مورد بررسی قرار میگیرند. لازم بود در این بخش قسمتهای مشابه دو اثر بهصورت خطی ترسیم گردند، تا ویژگیهای طرح بدون تأثیر رنگها و سایر جزئیات نمایان شود. سپس ویژگیهای مربوط به قسمت مدنظر در جدولی ارائه میشوند تا امکان تطبیق آنها فراهم آید و در نهایت نیز به تحلیل اطلاعات موجود در هر جدول پرداخته تا نتیجه نهایی حاصل گردد. اگر تحلیل نهایی حاکی از وجود شباهتهایی با مبنای فنی میان دو اثر و نیز بیانگر ویژگیهای خاص یک دوره معین تاریخی باشد، نشاندهنده همدوره بودن این آثار خواهد بود. بیشتر اطلاعات موجود در این پژوهش بهشیوه میدانی و مصاحبه به دست آمدهاست.
۱. ویژگیهای تذهیب در دوره قاجار
شیوه تزیین نسخ خطی در اوایل دوره قاجار، بهخصوص در دوره فتحعلیشاه، در ادامه دوره صفویه بوده است و تغییرات عمدهای در شکل سرلوحها و جزئیات تزیین نسبت به دوره صفویه مشاهده نمیشود. بهتدریج توجه
تصویر ٣-١. صفحه ساده از دیوان سعدی. مأخذ:همان.
به جزئیات و ریزهکاریهای فراوان در تزیین، بهخصوص در دوره ناصرالدینشاه، شدت بیشتری مییابد. قسمت پایین سرلوحهای قاجاری معمولاً به یک کتیبه بازوبندی اختصاص دارد و کتیبهها باریک و کشیدهاند (تصویر ١). رنگهای بهکاررفته بسیار شاد و خالصاند. در اینجا برخلاف دوره تیموری که رنگ غالب در آثار آن اکثراً لاجوردی است رنگ طلایی غلبه دارد و رنگ قرمز شنگرف نیز بهمقدار وسیعی به کار رفته است. در صفحات سرلوحدار دوره قاجاری معمولاً بین خط باریک نزدیک لبه کاغذ (کمند) و جدول با نقوش اسلیمی و ختایی طلااندازی میشود و تنها مرکز گلها رنگآمیزی میشوند (تصویر ٢). در دوره قاجار تمایل به افزایش طول سرلوح وجود دارد و جدولها نیز برخلاف دوره تیموری دارای رنگ و ضخامت زیاد هستند (رهنورد، ١٣٨٨: ١٣٤-١٣٧). استفاده زیاد از گلها، خصوصاً گلهای پنجپر و برگمویی که با دقت پایین طراحی و قلمگیری شدهاند، یکی دیگر از ویژگیهای تذهیب این دوره است. برخلاف دوران پیشین که در تمامی ساقهها و برگها از رنگ طلایی استفاده میشد، در دوره قاجار شاهد استفاده از برگهای رنگین هستیم.
۲. معرفی دیوان سعدی (بهشماره ثبت ١٠٣١) و دیوان حافظ (بهشماره ثبت ١٠٢٨)
دیوان سعدی با شماره ثبت ١٠٣١ در گنجینه ُنسخ خطی کتابخانه ابنمسکویه شهر اصفهان قرار دارد (تصاویر ٣ و ٣-١). این نسخه با »بسمله« و عبارت »شکر و سپاس معبودی را جلّت قدرته که آفریننده مخلوقات عالم است« آغاز شده و با بیت »با طبع که میل میکشیدش میگفت/چیزی است که در من آفریدهست خدای« به اتمام میرسد.خط آن
فصلنامه علمی- پژوهشی نگره
۵۶
شماره۹۲بهـار۳۹
تاریخیابی نسخه خطی دیوان سعدی با استناد به بررسیهای شیوه تذهیب آن (با تأکید بر نسخه خطی دیوان حافظ)
تصویر٤. دیوان خواجه حافظ شیرازی (١٠٢٨). مأخذ: همان.
تصویر ٤-١. صفحه ساده از دیوان حافظ. مأخذ: همان.
تصویر٥. بخش اول از سرلوح مذهب اثر تصویر٥-١. گردشهای ختایی در اثر اول. تصویر ٥-٢. گلها در اثر اول. مأخذ: همان.
ُ
اول. مأخذ : نگارندگان. مأخذ: همان.
شکستهنستعلیق بسیار عالی است. برخی کتابها درویش عبدالمجید را خطاط آن معرفی کردهاند، ولی بنابر اظهار استادان فن این خط از شاگردان درویش بوده که خطی بسیار نزدیک به خط استادش داشتهاست. پنج صفحه از این کتاب که جداکننده فصول مختلف آن هستند مفصلاً تذهیب شده و سایر صفحات ساده و تنها دارای جدولهای رنگیناند. تذهیب صفحات مختلف این کتاب همگی به یک شیوه و کاملاً مشابه یکدیگر است. صفحه آغازین نسخه که در این
