بخشی از مقاله
چکیده
در این پژوهش که با روش کتابخانهاي گردآوري شده، به عاشقانههاي باباطاهر پرداخته شده است. عشق از اساسیترین موضوعات شعر فارسی است و گونه زمینی و آسمانی آن در شعر شاعران مختلف با مضامین و تعابیر زیبایی خود را نشان میدهد. باباطاهر عریان همدانی، به احتمال از شاعران اواسط قرن پنجم، سرایندة پر سوز و گداز ترانههایی لطیف و پر از عواطف رقیق و معانی دلانگیز است که با مهارتی منحصر به فرد در بیان صادقانهاش، سیماي عشق را با اشکال گوناگون به تصویر کشیده است.
هدف این پژوهش این است که نشان دهد، بررسی عشق به زبان ساده که مخصوص خود باباطاهر است، میتواند در روشنگري پیچیدگیهاي این موضوع جهانشمول مؤثر باشد. همچنین با بررسی دوبیتیهاي این شاعر پرسوز و گداز، معلوم شد که علت اشتهار دوبیتیهایش در میان مردم، سادگی و صداقت در بیانش بوده است. در یک نگاه کلی میتوان گفت که وجه غالب عشق از منظر باباطاهر، عشق مجازي و زمینیِ متأثر از عشق حقیقی است.
روش تحقیق:
این تحقیق از نوع کتابخانهاي است که با بهره گیري از منابع و مĤخذ و فیشبرداري و استفاده از نشریات و اسناد خوانی به تجزیه و تحلیل، پیرامون عاشقانههاي باباطاهر عریان همدانی پرداخته است. روش گردآوري اطلاعات در این پژوهش به روشهاي اسنادي و کتابخانهاي یا ترکیبی - استدلالی و تحلیلی عقلانی - است که بر پایه منابع تاریخی و منابع متعددي از کتابخانههاي مختلف شکل گرفته است. جامعه آماري: جامعه آماري این پژوهش دیوان باباطاهر است.
ابزارهاي پژوهش:
روشها و ابزار تجزیه و تحلیل دادهها در این پژوهش به این گونه است که با توجه به تجزیه و تحلیل کیفی منابع در رابطه با موضوع پژوهش میتوان این نکته را بیان کرد که نوع داده کتابخانهاي است. این پژوهش، نظري و از نوع بنیادي و از روشهاي استدلالی و تحلیل عقلانی استفاده کرده، که بر پایه مطالعات کتابخانهاي انجام شده و شکل گرفته است.
یافتهها:
این پژوهش با رویکرد و نگاه هرمنوتیکی به دوبیتیهاي باباطاهر عریان همدانی به این نتیجه رسید که اگر چه او احتمالا در قرن پنجم میزیسته و افکار و اندیشههایش باید حدودا مطابق با اندیشهها و آراء همان سبک باشد؛ ولی وي گام را فراتر نهاده و عاشقانههایش را مطابق با سبک عراقی سروده است. روح لطیف او همواره در پی معشوق و تمناي اوست. این عارف وارسته از تعلقات دنیوي، معشوق حقیقی، »خدا« را، طوري در دوبیتیهایش ستوده که هر نگاه و دیدگاهی را به خود جلب میکند. میتوان گفت سایه عاشقانههاي حقیقی اش، بطور کامل بر عاشقانههاي زمینی اش، مشهود است.
مقدمه:
یکی از جاذبههاي ادبیات فارسی پرداختن به شخصیت، آثار، اندیشهها و افکارِ برزگان و شعرا و نویسندگان این حوزه از علم است یا حتی پرداختن به بررسی نظریات پژوهشگرانی که در این رشته، صاحب اندیشه و نظرند. در این مجموعه به بررسی عاشقانههاي باباطاهر عریان پرداخته شده است. بیشتر محققان براین باورند که سال تولد و حتی تاریخ دقیق درگذشت باباطاهر عریان همدانی، شاعر ساده گو و درد آشنايِِ ادب فارسی، دقیق و روشن نیست _ حتی گاهی زندگیش با افسانهها در آمیخته است _ با وجود این، او در گروه شاعران نامدار و تأثیر گذاري جاي می گیرد که حتی تحریف دوبیتیهایش از طرف برخی، از مقام والا و ارزشمند این عارف شوریدة روزگار کم نکرده است.
این شاعرِ وارسته از تعلقات دنیوي را باید در فضاي دربار زدة شعر قرن پنجم و در روزگار بی در و پیکر دورة سلجوقی از مبتکران و بانیان شعر عرفانی _ اخلاقی به شمار آورد - فرشیدور، . - 666 :1363 در نوع خود درس آزادگی و زهد ورزي راستین را به همگان داده است و حتی رفتار خاص او نشان میدهد که زهاد عصر با ارباب حشمت و قدرت تا چه حد گستاخ بودهاند - زرینکوب، :1384 . - 26همه ما میدانیم عمدة شهرت باباطاهر در سرودن دوبیتی است.
این دوبیتیها، تازگی مضمون، ساخت معنایی و ارزش زبانی ویژه اي دارند که گونه شعر پیش از اسلام در ایران را به یاد ما میآورد که ما آن را با نام فهلویات می شناسیم و بی تردید باباطاهر یکی از گویندگان بی نام سلسله فهلویات بوده است - زرینکوب، . - 96 :1371 ارزش تاریخی این دوبیتیها در آن است که نشان میدهد ؛ پا به پاي ادب رسمی - فارسی دري - ، ادب محلی - فهلویات - در ایران حضور داشته یعنی ادب مردم عوام _ در برابر ادب خواص که مخصوص دربار بوده _ به لهجهها و زبانهاي محلی وجود داشته است - محجوب، . - 46 :1382 از یاد نبریم که باباطاهر مانند ناصر خسرو به درون دربارهاي پر زرق و برق تعلّق خاطر ندارد و اتفاقاً در نقطه مقابل او، به ترویج فرهنگ و اندیشه راستین مورد پسند خویش با دوبیتیهایش سرگرم است.
اما جدا از ارزشهاي زبانی و تاریخی این دوبیتیها، مملو بودن آنها از مضامین گوناگون و متنوع عارفانه و قلندرانه هم نکته اي است که توجه به آن، شناخت ما را از شخصیت عرفانی باباطاهر کامل تر میکند. »در این دوبیتیها که از لالایی تا مرثیه و از گهواره تا گور موضوع و مطلب است « - همان، - 161 : 1371 میتوان بهترین شکل بندگی را هم در آن یافت. لازم به ذکر است که روحیه آزادگی و قلندري شاعر باعث شد تا وي از ادب رسمی دربار روي گردان شود و به ادبیات غنایی و عاشقانه نیز توجه ویژ ه اي کند؛ از این جهت است که برخی از این دوبیتیها به وصف شأن و رفتار معشوق توجه دارند و کار به جایی میرسد که » هیجان و نومیدي و درد آنها چندان است که تصور یک عشق الهی را در مورد آن دشوار میکند« - همان، . - 191 : 1379
عشق واژه اي ناب و خالص و پاك است که شاید بتوان گفت، حیات و ممات کائنات بر پایه آن استوار است. به نقل از مولانا »داستان عشق داستانی دیگر است. « عرفایی که شاعر بودند؛ به نوعی و شاعرانی که عارف نبودند به گونهاي عشق را در کلام خود گنجانده اند ؛ اگر دوبیتیهاي باباطاهر را بررسی کنیم، علاوه بر پند و اندرز و مرگ اندیشی به ظرافتهاي خاصی بر می خوریم که عاشقانههاي باباطاهر نام می گیرد.
»بحث عشق نه تنها در تاریخ فلسفه یونان _ حتی پیش از افلاطون مطرح بوده _ بلکه در تاریخ فلسفه اسلامی نیز از همان ابتدا مورد توجه فیلسوفان و در رأس ایشان فارابی و ابن سینا بوده است - « پور جوادي، . - 65 :1387 رباعیات و دوبیتیهاي صوفیانه قرن پنجم نخستین تجربههاي زبانِفارسی است. در واقع، پیدایش زبان شعر عاشقانه _ صوفیانه فارسی حاصل پیوند میان تصوف و شعر عاشقانه و غیر صوفیانه پارسی است - همان . - 97-96 در نتیجه این پیوند، زبان شعر عاشقانه فارسی به صورت یک زبان دینی و مقدس درآمد و الفاظ آن نظیر باده و می و شراب و مستی و میخانه و خرابات و شاهد و زلف و خد و خال معشوق، همه معانی دیگري غیر از معانی حقیقی خود پیدا کردند. - همان جا - .
عشق در ادبیات منظوم فارسی دو جلوة بزرگ دارد: نخست عشق انسانی که از مثنويهاي رودکی و عنصري نشئت گرفته، در مثنويهاي نظامی به اوج رسیده و عاشقان و معشوقکان بزرگ چون خسرو و شیرین و شیرین وفرهاد، یوسف و زلیخا، لیلی و مجنون، اورنگ و گلچهر و نظایر آنها پرورده، [...] جلوة بزرگ دوم عشق، عشق الهی یا عرفانی است که ابتدا در مثنويهاي سنایی و عطار درخشیده و اوجش را در مثنوي و غزلیات مولانا طی کرده است - [ ... ] خرمشاهی، . - 68 -1167 :1373 در مقاله حاضر کوشش بر آن است که نگاه باباطاهر را به موضوع » عشق_ «که تا حدودي خود را در اشعار شاعر پر رنگ جلوه داده. _ بررسی کنیم. مسأله مورد نظر ما این است که عمدة محوریت عشق در اشعار باباطاهر عرفانی است یا زمینی؟ و دیگر اینکه اگر معشوق او مجازي است آیا شاعر عاشق و واله ما از عنایت معشوق راضی است یا خیر؟ و دیگر اینکه دیدگاه باباطاهر نسبت به معشوق مانند بزرگان هم سبکش است ؟ یعنی جایگاه معشوق در نگاه او چگونه است؟
انواع عشق در اندیشه باباطاهر:
اگر عشق را در دوبیتیهاي باباطاهر جستجو کنیم؛ میتوانیم به یک تقسیم بندي کلی دست پیدا کنیم: عشق حقیقی و عشق زمینی - مجازي - .
– 1 عشق حقیقی
در بیشتر شعرِ شاعرانِ ادب پارسی، عشق بن مایه اصلی مضامین و موضوعات شعري است.
