بخشی از مقاله
چکیده
یکی از عوامل اصلی تهدیدکننده پایداری منابع اراضی و توسعه پایدار کشور، فرسایش آبی است. تمرکز مناطق مهم آبکندی عمدتاً در اطراف مناطق دارای توسعه شهری و تمرکز جمعیت میباشد به طوریکه بیشترین مساحت اراضی لخت و بیشترین طول جاده خاکی مربوط به مناطق دارای تمرکز بیشتر جمعیت و توسعه شهری میباشد که دارای مساحت بیشتری از آبکند هستند.
فرسایش آبکندی به دلیل تولید رسوب و خسارات فراوانی که در نتیجه تخریب اراضی، راهها و سازههای عمرانی در استان فارس وارد مینماید از اولویت بالایی برخوردار است. یکی از مهمترین علل ایجاد آبکندها در کشورهای مختلف دخالت انسان در تغییر کاربری اکوسیستم و اقدامات انجام شده در آن اعلام شده است. در این پژوهش بعد از تعیین مناطق آبکندی در دو منطقه علامرودشت لامرد و فداغ لارستان، حوزه آبخیز منطقه آبکندی ترسیم و کاربریهای مختلف اراضی بررسی و تفکیک و مساحت آنها با استفاده از مساحتسنج دیجیتال و طول جاده نیز با استفاده از مساحت سنج اندازهگیری گردید.
در هر منطقه، 30 آبکند فعال و معرف جهت بررسی انتخاب شد. با تقسیم طول آبکندها به مسیرهای معین و اندازهگیری مقاطع عرضی، حجم آبکندها محاسبه شد. در این تحقیق رابطه بین مساحت کاربریهای مختلف با مساحت و حجم فرسایش آبکندی با استفاده از روابط رگرسیونی مورد بررسی آماری در محیط SPSS قرار گرفت. نتایج نشان دادند فرسایش آبکندی با سه عامل مساحت اراضی بایر، زراعت دیم و طول جاده در سطح 1 درصد با ضریب تبیین 98/3 درصد رابطه معنیداری دارد. در این بین طول جاده و مساحت اراضی بایر بیشترین تاثیر را دارند.
مقدمه
تا اواخر دهه 90 در قرن بیستم بیشتر مطالعات روی فرسایش سطحی و شیاری متمرکز بوده است. اما در دهه آخر قرن بیستم به دلیل کمبود تحقیقات در زمینه فرسایش آبکندی توجه بیشتری به این نوع فرسایش معطوف گردیده است. فرسایش آبکندی یکی از انواع فرسایش آبی است که به دلیل تولید رسوب و خسارات فراوان به اراضی، راهها و سازههای عمرانی در استان فارس، از اولویت بالایی برخوردار است. - صوفی و همکاران، - 1389 یکی از مهمترین علل ایجاد آبکندها در کشورهای مختلف دخالت انسان در تغییر کاربری اکوسیستم و اقدامات انجام شده در آن اعلام شده است.
- پوزن، - 2003 آبکند را یک کانال با کناره های دارای شیب تند و یک پیشانی فرسایشی پر شیب و فعال میدانند که به-وسیله فرسایش ناشی از جریان سطحی متناوب ایجاد گردیده است. در خصوص شرایط تشکیل آبکندها میتوان بیان داشت که، آبکندها در تمام شرایط آب و هوایی ایجاد میشوند، ولی شدت و تراکم به وجود آمدن آنها در شرایط و موقعیتهای مختلف متفاوت میباشد.
- ناشترگیل، - 2001 از افزایش سطح زیرکشت ذرت در مرکز بلژیک بهعنوان عامل اصلی افزایش خطر ایجاد فرسایش آبکندی نام برده است. - اوستوود ویجدنز و همکاران، - 2000 از این کشت و تغییر پوشش بهعنوان عامل گسترش و تجدید فعالیت آبکند های جانبی در امتداد آبراهه های فصلی در جنوبشرق اسپانیا نام برده اند.
جاده سازی را بهعنوان عامل اصلی افزایش خطر ایجاد آبکند بر روی شیبهای تند در اکوسیستمهای مختلف و تمرکز جریان سطحی میداند.
- صوفی، - 1383 در تحقیق خود درباره آبکندهای لامرد فارس اعلام داشته است که همبستگی بسیار قوی بین گسترش آبکندها با مساحت اراضی بایر و طول جاده خاکی در لامرد استان فارس وجود دارد. وی اعلام میدارد علل ایجاد آبکند شامل تخریب پوشش گیاهی، تغییر کاربری، طراحی و ساخت غیر اصولی آبگذر جاده ها،احداث جاده ها مخصوصاٌ خاکی، آبیاری غیر اصولی و تخریب کانال های انتقال آب میباشند.
مواد و روشها
منطقه فداغ با وسعت 430/25 کیلومتر مربع در جنوب استان فارس و در جنوب غرب شهرستان لار واقع شده است. این منطقه بر روی آبرفت دوره کواترنر ایجاد شده است. ارتفاع متوسط منطقه 538 متر از سطح دریا و اقلیم منطقه بر اساس روش دومارتن گسترده، اقلیم خشک بیابانی معتدل است. میانگین دمای سالانه 26 درجه سانتیگراد و بارندگی متوسط سالانه بر اساس آمار 22 ساله، 194/7 میلیمتر و حداکثر بارندگی روزانه طی یک دوره 20 ساله، 132 میلیمتر برآورد شده است
منطقه علامرودشت در جنوب استان فارس، با وسعت 285/82 کیلومترمربع واقع شده است. محدوده مورد مطالعه دارای سازند زمینشناسی آبرفت دوره کواترنر می باشد. میانگین دمای سالانه 24/7 درجه سانتیگراد و بارندگی متوسط سالانه بر اساس آمار، 235/68 میلیمتر و حداکثر بارندگی روزانه 47/3 میلی متر برآورد شده است. ارتفاع متوسط منطقه 458/7 متر از سطح دریا و اقلیم منطقه بر اساس روش دومارتن گسترده، خشک بیابانی میباشد
شکل.1 موقعیت محدوده های مورد مطالعه
ابتدا به کمک کارشناسان با تجربه میدانی و به کمک نقشههای توپوگرافی، مناطق دارای فرسایش آبکندی در استان فارس تعیین و دو منطقه شاخص و معرف فداغ و علامرودشت، در جنوب استان فارس، جهت بررسی انتخاب گردید. مرز حوزههای آبخیز هر آبکند ابتدا در مطالعه میدانی سال - 1389 - به وسیله GPS تعیین و سپس با استفاده از نقشه توپوگرافی 1:25000 سال - 1373 - و تصاویر ماهوارهای IRS مرز آبخیز جهت تعیین آبکندهای منتخب فداغ و فداغ در نرم افزار Ilwis مشخص و ترسیم شد.
با ملاحظه میدانی آبکندها و پلان عمومی آنها، طق فرمول کوکران - Cochran - و به منظور تعیین صحیح و اصولی نمونه ها، با خطای 10 درصد تعداد30 آبکند بر روی نقشه توپوگرافی 1:25000سال - 1373 - و در صحرا سال - 1389 - تعیین گردید. با توجه به تحقیقات - نیک نام و صوفی، - 2009، فاصله مناسب برای تعیین مقاطع عرضی و اندازهگیری آنها در طول آبکند فاصله 10 متری مشخص شد - شکل. - 2 مساحت کاربریهای مختلف نظیر دیمزار، زراعت، مرتع، جنگل، متروکه یا لخت و طول جادهها از روی نقشه آبخیز مناطق آبکندی با استفاده از مساحتسنج رقومی اندازهگیری شد. در نهایت رابطه بین مساحت کاربریهای مختلف با مساحت و حجم فرسایش آبکندی با استفاده از روابط رگرسیونی مورد بررسی آماری در محیط SPSS روایت 13 قرار گرفت.
شکل .2 اندازه گیری طول آبکند
بحث و نتیجه گیری
ویژگیهای مورفومتریک آبکندهای علامرودشت و فداغ در جدول 1 آورده شده است. نتایج نشان میدهد که طول آبکندهای فداغ بین 44 تا 247 متر و آبکندهای علامرودشت طولی بین 13/67 تا 131/4 را دارند. آبکندهای منطقه فداغ با تراکم 8/93 و منطقه علامرودشت با تراکم 9/4 کیلومتر در کیلومترمربع ویژگی آبکندهای مناطق مورد مطالعه نشان میدهد که طول متوسط آبکند در مناطق فداغ و علامرودشت به ترتیب 1/31 و 0/84 که جزء آبکندهای عمیق - عمق بیش از0/8متر - قرار دارند.
جدول.1 میانگین ویژگی های آبکندها شامل بیشینه، کمینه و حجم آنها
میزان متوسط خاک لخت در بالای هدکت آبکندهای منتخب فداغ و علامرودشت به ترتیب 94/8 و 94/97 درصد، متوسط سنگریزه سطحی1/2 و 1/43 درصد و متوسط پوششگیاهی 4 و 3/6 درصد می باشد. از نظر مساحت اراضی لخت و بایر فداغ با 377/21 کیلومترمربع و طول جاده معادل 28/2 کیلومتر بیشترین مقدار را نسبت به منطقه علامرودشت داشته است
جدول.2 مساحت کاربری اراضی در حوزه آبخیز منطقه آبکندی فداغ و علامرودشت
