بخشی از مقاله
چکیده
این تحقیق به منظور تأثیر شوری و عمق آب زیرزمینی بر قابلیت اراضی دشت آذرشهر با استفاده از روش محدودیت و سیستم اطلاعات جغرافیایی - GIS - با استفاده از داده های آماری 10 ساله - 1381-1390 - انجام گرفت. با استفاده از نمودار تغییرات بارندگی ماهانه، نقشههای هم عمق، شوری آب زیرزمینی در ابتدا و انتهای دوره فوقالذکر در محیط GIS ترسیم گردید. در نهایت نقشه پهنهبندی کیفی آب زیرزمینی براساس کلاسبندی اراضی با روش محدودیت تهیه شد.
براساس نتایج به دست آمده از ترسیم نقشهها، میزان هدایت الکتریکی در سال 90 نسبت به سال 81 در مجاورت شورهزارها افزایش قابل توجهی یافته است. همچنین بالا آمدن سطح آب زیرزمینی در نواحی شوره زارها به ویژه در جنوب غرب دشت بیانگر وارد شدن تدریجی آب شور مجاور شوره زارها به سفرههای آب شیرین شده است. اراضی دشت آذرشهر برای آبیاری طبق روش محدودیت حداکثر در کلاس II و تحت کلاس w1 طبقه بندی گردید.
-1 مقدمه
در مناطق خشک و نیمه خشک، به دلیل کمبود بارندگی و عدم توزیع یکنواخت آن، آبیاری یک اصل مهم در کشاورزی به شمار میرود و به دلیل محدود بودن منابع سطحی آب و همچنین افزایش جمعیت، امروزه به بهرهبرداری از منابع آب زیرزمینی افزوده شده است - کردوانی، . - 1384 ایران از جمله کشورهایی است که به دلیل کمبود منابع آب سطحی، بیشترین آب مصرفی در کشاورزی را از آبهای زیرزمینی تأمین میکند
تنزل کیفیت آبهای زیرزمینی یکی از اثرات مهم استفاده بیرویه از آبهای زیرزمینی میباشد. این امر به دلیل افت سطح آب و تغلیظ آن به وسیله مواد قابل حمل در آب به وجود میآید که خسارات هنگفتی به کشاورزی وارد میکند - مهدی، . - 1384 بدیهی است که پس از طی سالیان مصرف غیرعملی و بیرویه آب در کشاورزی، کمیت و کیفیت منابع آب زیرزمینی را که نسبت به آبهای سطحی بسیار گستردهتر مورد بهرهبرداری قرار میگیرند؛ تهدید میکند و ادامه آن موجب بههم ریختن بافت خاک زراعی و در نهایت کاهش محصولات کشاورزی و تنزل کیفیت محصولات زراعی میگردد
نظر به اهمیت موقعیت آبخوان دشت آذرشهر در مجاورت دریاچه ارومیه و روند افزایش بهره برداری از این منابع که موجب تهدید سفرههای آب شیرین زیر زمینی در دهههای اخیر شده، لذا در این تحقیق سعی بر آن شده است که با استفاده از روند تغییرات کمیت و کیفیت آبهای زیر زمینی مربوط به 10 سال گذشته - 1381 - 1390 - که توسط کشاورزان منطقه آذرشهر از آبهای زیرزمینی - چاهها - استفاده شده است، نقشه های کمیت و کیفیت آب زیرزمینی تهیه و اثرات آن بر قابلیت آبیاری اراضی منطقه مورد نظر با استفاده از روش محدودیت در محیط GIS مورد ارزیابی قرار گیرد و در راستای آن برنامهریزی دقیق جهت تأمین آب مناسب کشاورزی به کار برد.
-2 پیشینه تحقیق
برای آگاهی از وضعیت منابع آب زیرزمینی و مدیریت بهینه آن لازم است بررسی دقیقی از نوسانات سطح آب زیرزمینی و شوری آن انجام گیرد. در این راستا مطالعات گوناگونی صورت گرفته است که به برخی اشاره میگردد. انگلیش و همکاران - 2002 - عملیات پایش شوری خاک در حوزهای در استرالیا را جهت ارزیابی اثرات شوری خاک، آب زیرزمینی و سطح ایستابی انجام دادهاند.
آنها فرآیند شور شدن خاک در حوزه را مرتبط به آب زیر زمینی دانستهاند به طوری که شوری آبهای زیرزمینی، شوری پروفیل خاک را باعث میشود. همچنین آنها سطح ایستابی آبهای زیرزمینی خیلی شور 14 - تا 32 دسی زیمنس بر متر - در منطقه را کمتر از 4 تا 6 متر برآورد نمودهاند. کتاتا و همکاران - 2011 - آبهای زیرزمینی گابیس واقع در جنوبشرقی تونس را از نظر کیفی در دوره آماری - 1995-2003 - بررسی کردند. ایشان نقشههای پارامترهای کیفی آبخوان را در محیط GIS ترسیم کردند. نتایج نشان دادند که در این دوره آماری، شوری و غلظت عناصر اصلی با تغییر جزئی نسبت به زمان در جهت جریان آب زیرزمینی کاهش یافته است.
-3 مواد و روشها
-1-3 موقعیت منطقه مورد مطالعه :
محدوده دشت آذرشهر در حد فاصل طول جغرافیایی 51 31/5ْ45 تا 1 30/5ْ46 شرقی و عرض جغرافیایی 43 22/5ْ37 تا 54 22/2ْ37 شمالی قرار گرفته است وسعت کل دشت آذرشهر حدود 158 کیلومتر مربع است آذرشهر چای مهمترین رودخانه محدوده میباشد که از بلندیهای شرقی کوه سهند سرچشمه گرفته و در راستای عمومی شرقی-غربی جریان یافته و به شورهزارهای پیرامون دریاچه ارومیه می ریزد. این دشت قسمتی از حوضه آبریز و یکی از دشتهای مجاور دریاچه ارومیه میباشد. شکل 1 موقعیت جغرافیایی دشت آذرشهر را نشان می دهد.
شکل :1 موقعیت جغرافیایی دشت آذرشهر
-2-3 بارش:
مهمترین عامل تغذیه آبخوان بارش است و حتی نوسانات سطح آب زیرزمینی با تغییرات بارندگی تقریباً هماهنگ میباشد - بینام، . - 1386 برای بررسی بارندگی از ایستگاه باران سنجی آذرشهر که در دشت قرار دارد و به عنوان ایستگاه معرف میباشد در نظر گرفته شده است. دادههای بارش ماهانه و سالانه سالهای ابتدا و انتهای دوره مذکور و همچنین دراز مدت 10 ساله در طول دوره آماری - 1381-1390 - در جدول 1 ارائه شده است.
جدول :1 بارش متوسط ماهانه و سالانه در ایستگاه آذرشهر در سال آبی81-82 و 90-91 و دراز مدت 10 ساله
-3-3 دادههای کمی و کیفی آب زیرزمینی:
جهت بررسی و مطالعه تغییرات زمانی عمق آب زیرزمینی در طول دوره آماری 10 ساله - 1381 - 1390 - با استفاده از آمار سطح آب 12 چاه مشاهدهای در نظر گرفته شده است دادههای مورد استفاده در تحقیق از شرکت آب منطقهای استان آذربایجانشرقی تهیه شده است. نقشه تغییرات عمق آب زیرزمینی در نقطه زمانی 1381 و 1390 به عنوان ابتدا و انتهای دوره آماری مذکور ترسیم شدند. مشخصات این دادهها در جدول 2 و نقشه پراکنش چاههای اندازه گیری عمق آب زیرزمینی در شکل 2 نشان داده شده است.
جدول: 2 مشخصات چاههای مشاهدهای در سالهای 1381 و 1390
