بخشی از مقاله
چکیده
دشت پهناور تبریز در شمال شرق دریاچه ارومیه و غرب استان آذربایجان شرقی واقع می باشد که مساحت بیش از 100000 هکتار را به خود اختصاص داده است. در این تحقیق قابلیت و محدودیت های اراضی دشت تبریز برای محصول چغندر قند تعیین گردید. در این مطالعه برای تعیین قابلیت و محدودیت های اراضی، از روش پارامتریک - ریشه دوم - استفاده شد و کلاس و زیر کلاس به روش محدودیت پارامتریک تعیین گردید.
بررسی ها نشان داد اقلیم برای تیپ بهرهوری چغندر قند مناسب بوده و شوری و قلیائیت خاک ها بیشترین محدودیتی است که باعث کاهش درجه قابلیت اراضی گردیده است. از مجموع اراضی مورد بررسی 26560 هکتار دارای درجه مناسب، 27100هکتار نسبتاً مناسب، 3330 هکتار دارای تناسب بحرانی و 32340 هکتار برای کشت چغندر قند نامناسب است.
مقدمه
با توجه به استفاده بی رویه از اراضی و تخریب آنها از یک طرف و نیاز روز افزون به افزایش عملکرد در واحد سطح از طرف دیگر، بهره برداری بهینه از اراضی بیش از پیش احساس میشود. این مسئله باعث شده استفاده مطلوبتر از زمین و افزایش تولید محصولات زراعی و باغی مورد توجه ویژه قرار گیرد. با توجه به اینکه در کشور اراضی مناسب چندانی برای افزایش سطح زیر کشت باقی نمانده است، بنابراین بایستی میزان عملکرد در واحد سطح اراضی موجود افزایش یابد . یکی از راه های رسیدن به این مقصود، تعیین قابلیت و محدودیت های اراضی برای یک نبات خاص است.
دشت پهناور تبریز با مساحت بیش از 100000 هکتار در شمال شرق دریاچه ارومیه و غرب استان آذربایجان شرقی واقع می باشد. بخش عمده این اراضی به کشت محصولات آبی اختصاص یافته اما در بخشهای از این اراضی کاشت محصولات دیم نیز رایج است. ا ین دشت از شمال به دامنههای جنوبی کوههای مورو، از جنوب به دامنههای شمالی سهند، از شرق به انتهای شرقی محدوده شهر تبریز و از غرب به اراضی شوره زار دریاچه ارومیه محدود میگردد و جز حوضه آبریز دریاچه ارومیه میباشد.
با توجه به دادههای هواشناسی و براساس روش اقلیم نمای آمبرژه اقلیم آن خشک سرد محاسبه شده است. گستردهترین رسوبات حوزه آجیچای را نهشتههای ترشیری مربوط به نئوژن تشکیل میدهد. از آن جمله رسوبات تبخیری و مارنهای رنگین حاوی رسوبات گچی و نمکی در ارتفاعات شمال صوفیان و لایههای متناوب مارن رنگین و ماسهسنگ در ارتفاعات شمال صوفیان و همچنین شمال و شرق تبریز که گسترش قابل ملاحظهای دارند.
ماسه سنگهای قرمز حاوی کنگلومرا و سیلتستون که در بین رسوبات بیشترین گسترش را دارا بوده و در ارتفاعات شمالشرق و شرقی تبریز رخنمون دارند. این رسوبات از درجه فرسایش پذیری بالایی برخوردار بوده و در تخریب کیفیت منابع آب تاثیر فراوان دارد. در مجموع میتوان گفت که سازندهای موجود در شرق و شمال شرق منطقه که عمدتا از رسوبات تبخیری و لایههای مارنی و گچی نمکی تشکیل شده دارای فرسایش پذیری بیشتری بوده و در تخریب کیفیت خاکها و منابع آب اثر فوق العاده دارد.
مواد و روشها
دشت پهناور تبریز در شمال شرق دریاچه ارومیه در بخش سفلی حوضه آجیچای واقع شده که از شمال و شمال شرق به ارتفاعات شمالی تبریز و صوفیان و از ناحیه جنوب به دامنه شمالی ارتفاعات سهند محدود میگردد که بین عرض شمالی 37/56تا ّ38/17و طول شرقی ّ 45/30تا ّ46/15 واقع شده است. مشخصات اراضی پارامترهای محیط فیزیکی نبات هستند که در عملکرد آن محصول نقش دارند.
بسته به اینکه مشخصات زمین تا چه اندازه بتوانند جوابگوی نیازهای محصولات کشت شده باشند قابلیت آن زمین برای محصول مورد نظر متفاوت خواهد بود. لذا ارزیابی مشخصات زمین اهمیت ویژهای دارد. در این مطالعه ارزیابی، مشخصات زمین به روش پارامتریک - ریشه دوم - صورت گرفت. هرقدر خواص زمین فاصله بیشتری با شرایط مطلوب برای محصول داشته باشد محدودیت آنها برای کشت آن محصول بیشتر خواهد بود.
ارزیابی خواص خاک برای پنج سطح محدودیت بشرح زیر انجام گرفت:
بدون محدودیت: در این حالت مشخصات زمین برای تولید محصول کاملا” مطلوب است و تولید حداکثر است.
محدودیت کم: مشخصات زمین برای تولید محصول مورد نظر تقریبا” مطلوب است و این محدودیت ها، میزان تولید محصول را کمتر از 20 درصدکاهش میدهد.
محدودیت متوسط: مشخصات زمین اثر متوسطی در کاهش محصول دارد ولی تولید محصول در چنین زمینی هنوز سودآور است.
محدودیت شدید : مشخصات زمین آنچنان اثری در کاهش محصول دارد که سود دهی تقریبا” به صفر میرسد.
محدودیت خیلی شدید : محدودیتها ی زمین به قدری زیادند که تولید زیان آوراست و استفاده از آن زمین برای محصول مورد نظر توصیه نمیشود.
در سیستم طبقه بندی تعیین قابلیت و محدودیت های اراضی به روش فائو، اراضی در سطوح مختلف دستهبندی میشوند. این سطوح عبارتند از رده، کلاس، زیر کلاس و واحد. دراین سیستم دو رده مناسب - S - و نامناسب - N - وجود دارد.
اراضی مناسب : - S - سود حاصل از استفاده پایدار از این نوع اراضی برای یک نوع معین بهره وری، هزینه های لازم را توجیه می کند بدون اینکه این استفاده اثر مخرب در زمین یا اراضی اطراف داشته باشد.
اراضی نامناسب : - N - این اراضی مشخصاتی دارند که مانع استفاده پایدار از اراضی برای یک نوع بهرهوری میشود و یا اینکه عملیات حفاظتی و اصلاحی مورد نیاز هزینههای غیرقابل قبولی را میطلبند. - گیوی - 1376
مقادیر عددی شاخص برای کلاسهای مختلف تناسب در جدول شماره 1 مشخص شده است:
جدول شماره - -1 مقادیر عددی شاخص برای کلاسهای مختلف قابلیت
کلاسهای تعیین قابلیت زمین: رده مناسب شامل سه کلاسS1 - خیلی مناسب - - S 2 نسبتا” مناسب - وS3 - مناسب اما با سودآوری کم - میباشد. رده نامناسب - N - شامل دوکلاسN1 - نامناسب اما پس از رفع محدودیتهامناسب خواهدشد - و N2 - نامناسب - میباشد.
زیرکلاسها، نوع محدودیت یا انواع عملیات اصلاحی مورد نیاز را در یک کلاس نشان میدهد. زیرکلاس با حروف کوچک نشان داده می شود که بصورت زیر تعریف میشوند : :c محدودیتهای مربوط به اقلیم : w محدودیتهای مربوط به خیسی خاک:s محدودیتهای مربوط به خواص فیزیکی خاک : f محدودیتهای مربوط به عوامل حاصلخیزی که بآسانی قابل اصلاح نمیباشند. : n محدودیتهای مربوط به شوری وقلیائیت
نتایج و بحث
برای تعیین دوره رشد گیاهان و تعیین محدودیتهای اقلیمی موجود برای کشت محصولات زراعی منطقه، داده های هواشناسی مورد بررسی قرار می گیرند ، که بدین منظور از اطلاعات اقلیمی سالهای - 1366-1385 - ایستگاه هواشناسی سینوپتیک تبریز استفاده شده است.
جدول- -2 اطلاعات اقلیمی - 1366-1385 - ایستگاه هواشناسی سینوپتیک تبریز
تعیین قابلیت و محدودیت های اراضی برای محصول چغندر قند در اراضی دشت تبریز انجام شد. در این مطالعه، از روش پارامتریک - ریشه دوم - استفاده شده است. گزارش مطالعات خاکشناسی و طبقهبندی اراضی که توسط شرکت مهندسین مشاور یکم تهیه شده بود پس از بررسی مجدد، پایه مطالعات حاضر قرار گرفت. - بی نام . - 1372 در این مطالعات 24 سری خاک و 142 حالت مختلف شناسائی گردیده است.
تعیین قابلیت و محدودیت های اراضی در سه مرحله صورت گرفت، در مرحله اول، اطلاعات درباره خصوصیات اراضی، شامل اقلیم، پستی و بلندی، هیدرولوژی و خاک جمع آوری و پردازش گردید. در مرحله دوم، نیازهای رویشی چغندر قند تعیین و در مرحله سوم، اطلاعات مربوط به خصوصیات اراضی با نیازهای رویشی این محصولات مطابقت داده شد.
برای تعیین تناسب اقلیمی برای یک گیاه مشخص لازم است متغیرهایی نظیر حداقل طول فصل رشد، مدت تابش خورشید، دما، ریزش های جوی و پارامترهای اقلیمی بخصوص نظیر طول روز، رطوبت نسبی و غیره اندازهگیری شود. نتایج این بررسی نشان داد که اقلیم دشت تبریز برای تیپ بهرهوری چغندر قند مناسب می باشد. دوره رشد به دوره ای اطلاق میشود که در آن رطوبت کافی و عدم وجود محدودیت های حرارتی، تولید محصول کشاورزی را امکان پذیر میسازند. شروع دوره رشد در دشت تبریز اول اکتبر 9 - مهر - میباشد و پایان دوره رشد 26 مه 5 - خرداد - میباشد.
ارزیابی خصوصیات اراضی و آب و هوائی برای محصول چغندر قند برای حالتهای مختلف فامیلی خاک به روش پارامتریک - ریشه دوم - انجام گردید که نتایج آن بشرح زیر میباشد
