بخشی از مقاله
چکیده
پیدایش،طبقه بندی،خصوصیات مورفولوژیکی،فیزیکوشیمیایی و کانی شناسی خاکهای منطقه بوشهر - برازجان تحت تاثیر توپوگرافی به عنوان یک عامل خاکساز و در شرایط آب و هوایی خشک بر روی مواد مادری آهکی مورد بررسی قرار گرفت.مساحت این منطقه 41172 هکتار و خاک های منطقه دارای رژیم رطوبتی Aridic و رژیم حرارتی Hyperthermic می باشند. چهار واحد فیزیوگرافی شامل دشت سیلابی، دشت دامنه ای ، فلات ها و تراس های فوقانی، اراضی پست و شور در منطقه تشخیص داده شد.
دلیل اقلیم گرم و خشک تکامل خاک ها بسیار ضعیف و فاکتورهای خاکساز موثر در منطقه عمدتا توپوگرافی بود.نیمرخ های شاهد دارای افق های مشخصه کمبیک،کلسیک وسالیک بودند. دو راسته ی خاک در منطقه شناسایی شدند: انتی سولز و اریدی سولز . زیرراسته های خاک در منطقه شامل سالیدز در دشت سیلابی و اراضی پست و شور ،کلسیدز در دشت سیلابی و دشت دامنه ای،ارتنتز در فلات ها و تراس های فوقانی بودند.
شکل های تجمع کربنات کلسیم در افق های کمبیک و کلسیک رشته ها و پوشش های نازک و گره ها بودند.مطالعات کانی شناسی نشان داد ،کانی های رسی شناسایی شده کلریت،ایلیت،اسمکتایت،کائولینیت و پالیگورسکایت بودند.تفاوت کمی در نوع کانی ها ی رسی بین پدون ها وجود دارد.به هرحال،مقدار کانی های رسی در نتیجه شرایط هوادیدگی متفاوت می باشند.
-1 مقدمه
به طور کلی تنوع خاک های موجود در سطح زمین ،شناخت خاک از نظر ژنتیکی ، مورفولوژیکی ، فیزیکوشیمیایی و کانی نتیجه عکس العمل عوامل پنج گانه خاک سازی می باشد. شدت و ضعف هر یک از عوامل یعنی آب و هوا، موجودات زنده، مواد مادری، پستی و شناسی حائز اهمیت می باشد. به دلیل آنکه خاک محیطی پویا و در حال بلندی و زمان سبب تشکیل خاک هایی متفاوت با خصوصیات و افق ها تغییر و تحول است اهمیت این مطالعات روز به روز بیشتر می گردد
پستی و بلندی در ارتباط با شکل ظاهری سطح اهمیت شناسایی خاک ها برای اهداف مختلف بر کسی پوشیده نیست.این زمین بوده و با واژه هایی در ارتباط با اختلاف ارتفاع، شیب و موقعیت زمین اهمیت با ازدیاد جمعیت و نیاز به افزایش سطح زیر کشت و به خصوص نما مورد تشریح قرار می گیرد و یا به عبارت دیگر طرز استقرار زمین است.
افزایش تولید در واحد سطح و لزوم استفاده پایدار و بهینه از اراضی دو پستی و بلندی می تواند سبب تسریع و یا کندی عوامل اقلیمی گردد. شیب های تند معمولا سبب فرسایش لایه سطحی گردیده و امکان نفوذ کمتری به آب باران قبل از بروز رواناب می دهد . بنابراین، از تشکیل خاک به میزان خیلی بیشتر از تخریب خاک ممانعت می شود. در مناطق نیمه خشک، رطوبت موثر کمتر در شیب های تند سبب ایجاد پوشش بسیار پراکنده و کمتر متنوع می شود. بنابراین خاک ها در روی اراضی پر شیب دارای خاکرخ های نسبتا کم عمق با تفکیک ضعیف افق ها در مقایسه با خاک ها مجاور بر روی شیب های آرام می باشد .
در مطالعه ی رابطه پستی و بلندی با شوری خاک و آب زیر زمینی سه ناحیه با درجه های مختلف شوری تشخیص داده شده است:
· اراضی بدون مسئله شوری که شامل نواحی مخروط افکنه های آبرفتی - واریزه ای و تراس های بالایی رودخانه و فلات های بلند می شود.
· اراضی با مسئله شوری کم تا متوسط شامل خاک های دشت های آبرفتی دامنه ای که بیشتر متاثر از شوری هستند.
· اراضی با شوری شدید تا بسیار شدید که شامل دشت های آبرفتی و اراضی پست واقع بر روی رسوبات دریاچه ای جدید و قدیم می شود.اینگونه اراضی زهکشی طبیعی نامناسبی داشته و سطح آب زیر زمینی با شوری و قلیاییت بالا در نیم متری تا سه متری سطح خاک قرار دارد
تاثیر پستی و بلندی و ژنتیک خاک در مواد مادری آهکی در شرایط خشک ایران، در دشت سروستان باعث ایجاد اختلاف در بافت و شوری خاک شده است.به طوری که شوری کم و بافت درشت تر مربوط به ارتفاع های بالا و شوری بیشتر و بافت ریز تر مربوط به زمین های با ارتفاع کم بوده است
در رابطه با تاثیر توپوگرافی در تکامل خاک ها در منطقه کهکیلویه گرمسیری ، خاک های هر دشت بعد از مواد مادری رابطه نزدیکی با فیزیوگرافی دارد.[2] خاک های جوان در فیزیوگرافی های ناپایدار مانند دشت های سیلابی و کوهپایه ها به وجود می آیند و خاک های تکامل یافته تر در فیزیوگرافی های پایدارتر مانند تراس های قدیمی افق کمبیک را نشان می دهند و سرانجام،خاک های روی تراس های رسوبی قدیمی افق تکامل یافته آرجیلیک را دارا هستند. تشکیل و تکامل خاک ها نسبت مستقیم با آب و هوا،پستی و بلندی و زمان دارد
با توجه به اهمیت موارد فوق و نیز عدم تحقیقاتی اینچنین در منطقه، این پژوهش با هدف مطالعه خصوصیات مورفولوژیکی ، فیزیکوشیمیایی و کانی شناسی خاک های منطقه و تاثیر پستی و بلندی و اقلیم بر خصوصیات آن ها و در نهایت رده بندی خاک آمریکایی و فائو ارایه گردیده است.
-2 مواد و روش ها
با توجه به هدف پژوهش منطقه ای به وسعت 41172 هکتار، در حد فاصل شهرستان بوشهر با طول شرقی 50 53 27/39 و عرض شمالی 28 53 48/19 و شهرستان برازجان با طول شرقی 51 7 53/04 و عرض شمالی 29 16 47/32 انتخاب گردید.
میانگین سالانه بارندگی منطقه مورد مطالعه برابر با 234/85 میلیمتر می باشد که پراکنش فصلی آن معادل 0/1 میلیمتر در بهار، 0 میلیمتر در تابستان، 99/85 میلیمتر در پاییز و 134/8 میلیمتر در زمستان است.دمای سالانه 25/2 درجه سلسیوس می باشد که حداقل آن 12/4 درجه سلسیوس در دی ماه و حداکثر آن 36/4 درجه سلسیوس در مرداد ماه می باشد. منطقه مورد مطالعه با توجه به آمار آب و هوایی و منحنی تغییرات حرارتی و رطوبتی و وجود میانگین دمای سالانه بزرگتر از 22 درجه سلسیوس رژیم حرارتی آن Hyperthermic و با داشتن فصل خشک بیش از نیمی از سال ، رژیم رطوبتی آن Aridic محسوب می گردد.
ابتدا با استفاده از عکس های هوایی - 1:50000 - ، نقشه های توپوگرافی - 1:50000 - و زمین شناسی - 1:250000 - واحد های فیزیوگرافی در منطقه شناسایی و تشخیص داده شد. سپس در هر واحد چندین پروفیل حفر شده و از بین آن ها شش پروفیل به عنوان شاهد انتخاب شده و خصوصیات کلی محل پروفیل و همچنین مشخصات مربوط به هر پروفیل را تعیین می کنیم.سپس از تمامی افق های خاکرخ های شاهد نمونه برداری صورت گرفت و پس از خشک کردن در هوای آزاد و کوبیدن ، از الک 2 میلیمتری عبور داده شدند.
بر روی هر نمونه آزمایش های بافت به روش هیدرومتر[6]،درصد رطوبت وزنی در خمیر اشباع،آهک به روش خنثی سازی با اسید کلریدریک در حضور فنل فتالئین[8]،کربن آلی به روش سوزاندن تر[7] ،قابلیت هدایت الکتریکی عصاره اشباع خاک - ECe - به روش هدایت سنج الکتریکی،pH خمیر اشباع خاک با دستگاه pH سنج،کربنات ها و بی کربنات ها از روش تیتر کردن با اسید سولفوریک،کلسیم و منیزیم به روش کمپلکس کردن با EDTA ،سدیم و پتاسیم به وسیله دستگاه شعله سنج در عصاره اشباع،کلر به روش تیتر کردن با نیترات نقره و سولفات به روش تیتر کردن با EDTA وکاتیون های بازی قابل تبادل از روش عصاره گیری به وسیله استات آمونیوم نرمال با [8] pH=7 انجام گرفت.ذرات رس موجود در 6 نمونه خاک،پس از خالص سازی [7] توسط دستگاه پراش پرتو ایکس جهت تعیین نوع کانی های رسی مورد مطالعه قرار گرفتند.
-3 نتایج و بحث
پستی و بلندی تاثیر قابل توجهی در پراکنش و پیدایش خاک دارد.در منطقه مورد مطالعه واحد های فیزیوگرافی که پروفیل های شاهد در آن ها واقع شده اند، عمدتا شامل اراضی پست و شور،دشت های سیلابی،فلات ها و تراس های فوقانی و دشت های دامنه ای می باشند. با افزایش ارتفاع از سطح دریا ، زیرراسته خاک از سالیدز در خاک های شور و سدیمی به خاک هایی با زیر راسته های ارتندز و کلسیدز در برازجان تغییر می کند. برخی از خصوصیات فیزیکی و شیمیایی خاک ها در جدول 1 آورده شده است.
در تراس ها و فلات های فوقانی با توجه به شیبی بیشتراز سایر واحد های فیزیوگرافی واقع در این حوزه ی مطالعات ی ،مقدار هرز آب سطحی زیاد بوده و مقدار آب نفوذی به درون خاک و آبشویی در عمق کم می باشد.این خاک ها کم عمق و فاقد تکامل پروفیلی می باشند که افق های زیر سطحی در آن ها تشکیل نشده و فقط افق سطحی اکریک را دارا هستند.
بنابر این در این خاک ها افق کلسیک نمی تواند تشکیل گردد - پروفیل شماره 4و. - 5دشت های دامنه ای با شیب کمتر از فلات ها و تراس های فوقانی، در امتداد یکدیگر قرار گرفته اند.هرز آب عبور ی از روی تراس های فوقانی وارد این خاک ها شده و به همراه خود آهک و سایر املاح را به آن اضافه می نماید.همچنین شیب کم سبب شده تا مقدار آب نفوذی در این خاک ها بیشتر باشد در نتیجه تشکیل افق ها سریعتر صورت می گیرد.
در خاک های این واحد افق زیرسطحی کلسیک به وجود آمده است - پروفیل شماره6 - .دشت های سیلابی شیب کمتری نسبت به دشت های دامنه ای داشته ،بنابراین مقدار هرز آب دریافتی و مزان آب نفوذی بیشتر و در نتیجه شست و شوی آهک در عمق پروفیل بیشتر صورت گرفته است.
با توجه به حضور این خاک ها در حوزه ی خاک های شور- سدیمی و زهکشی ضعیف این زمین ها و نیز فرآیند های Calcification و Salinization می توان افق های زیرسطحی سالیک و کلسیک در آن ها مشاهده نمود - پروفیل شماره 2و . - 3اراضی پست و شور با شیب بسیار کم و قلیاییت خیلی زیاد دارای خاک هایی عمیق با سطوح پوف کرده،در فصول پر باران هرز آب زیادی را دریافت می کنند.در این خاک ها نیز افق های زیرسطحی کلسیک و سالیک دیده می شود که نشان از تکامل بیشتر این خاک ها نسبت به خاک های واقع در واحد تراس فوقانی با شیب بیشتر و ارتفاع بالاتر است
جدول-1 برخی از خصوصیات فیزیکی و شیمیایی خاک ها
