بخشی از مقاله
چکیده
مخاطرات ژئومورفولوژیک به حوادث و خطرهاي طبیعی گفته میشود که در اثر ناپایداري اشکال سطح زمین، منابع انسانی را تهدید میکنند. در واقع مخاطرات ژئومورفولوژیک، پدیده هاي طبیعی هستند و فقط به دلیل حضور انسان و زیرساختهاي بشري است که به حوادث مخاطره آمیز تبدیل میشوند. حوضه آبریز محبوب آباد در شمال غرب ایران در استان آذربایجان شرقی و در 8 کیلومتري جنوب غربی شهرستان مرند واقع شده و یکی از حوضههاي آبریز موجود در دامنه شمالی میشو است.
مخاطرات تهدید کننده در حوضه آبریز اکثراً حرکات توده اي، خطرات گسل و طغیان رودخانه بعنوان عوامل طبیعی و نامناسب بودن ساخت و سازها، استقرار بر روي عناصر منفصل و نامقاوم و عدم اطلاعات کافی ساکنین از خطرات احتمالی به عنوان عوامل انسانی بشمار می روند. سیماي کلی ژئومورفیک منطقه بیشتر تابع عوامل لیتولوژیکی و اقلیم بوده و در حال حاضر نیز این عامل در کنترل مورفودینامیک منطقه داراي جایگاه خاصی است.
بی توجهی به عوامل ژئومورفولوژیک منجر به به هم خوردن مورفودینامیک منطقه شده که از جمله مشکلات میتوان حرکات توده اي و سیلاب را اشاره کرد. در این مقاله سعی شده است با استفاده از مطالعات میدانی و اسناد و مدارك کتابخانه اي، و بهرهگیري از سیستم اطلاعات جغرافیایی - GIS - شامل نرم افزارهاي ARC/GIS و ARC/VIEW مخاطرات ژئومورفولوژیکی حوضه آبریز شناسایی و با توجه به ویژگیهاي زمین شناختی، ژئومورفولوژیکی و توپوگرافیکی، مورد مطالعه و ارزیابی قرار بگیرد.
در نتیجه، توجه به عوامل ژئومورفولوژي و تاثیر پدیدههاي مورفوژنیک در تصمیم گیريهایی که منجر به تهیه طرح هاي عمران و برنامه ریزي کاربردي در روستا می شود، ضرورت دارد. بنابراین به منظور شناخت و شناسایی مخاطرات ذکر شده، که اثرات شگرفی در کاهش روند توسعه روستایی و محیط انسانی داشته، اقدام به انتخاب موضوع گردید.
1 مقدمه :
شاید بتوان گفت یکی از کانونهاي مطالعاتی روابط انسان و محیط، پرداختن به مخاطرات محیطی است که هر چند روز، هفته، ماه یا سال، یک یا چند بار عناوین درشت روزنامه ها را به خود جلب می کند. مخاطرات محیطی ممکن است انسانی یا طبیعی باشد و نتیجه هر چه باشد هم به انسان و هم به محیط طبیعی بر می گردد. مخاطرات انسانی شامل افزایش بیش از حد جمعیت، جرم و جنایت، جنگ، رکود اقتصادي، ضعف و ناتوانی، انواع بیمارها و آوارگی است؛ ومخاطرات طبیعی به حوادثی چون زلزله، آتشفشان، خشکسالی، سیل، طوفان و غیره اطلاق می شود. گاهی این مخاطرات از نظر منشاء بین انسان و محیط طبیعی مشترك است.
مطالعات روستایی که در جهت توسعه و گسترش آن در کشور انجام گرفته، بررسی هاي جغرافیایی و ژئوموفولوژیک چندان مورد توجه قرار نگرفته و عموماً بدون توجه علمی به ویژگی هاي محیطی و تاثیر قابلیت هاي ژئومورفولوژي در برنامه ریزي، توسعه و عمران روستایی انجام شده که باعث مشکلات متعددي گردیده است. بی توجهی به عوامل ژئومورفولوژیک منجر به بهم خوردن مورفودینامیک محیط به ویژه در روستاها شده است. از جمله این مشکلات می توان به وقوع سیلاب و حرکات دامنه اي اشاره کرد، لذا شایسته است که قبل از وقوع این مخاطرات، اقدامات لازم صورت گیرد. در غیر اینصورت، تشدید این مخاطرات باعث از بین رفتن زیر ساخت ها و سکونتگاههاي روستایی می گردد.
مطلب دیگر، برنامه ریزي روستایی و توسعه آن است، که به طور مشخص یکی از وجوه مهم فعالیتهاي توسعه در سراسر جهان از جمله کشور ما است. توجه به شمار مردمی 6 - میلیارد و 800 میلیون نفر در دنیا و 70 میلیون نفر در ایران - که از این تعداد جمعیت 22 میلیون و 227 هزار و 771 نفر است در نواحی روستایی زندگی می کنند، ب3ه ویژه در فقیرترین کشورهاي در حال توسعه، و وضعیت بسیار نگران کننده زندگی روستاییان در این کشورها، علت اولویت و اهمیت این نوع از برنامه ریزي را روشن می سازد.
روستاي محبوب آباد یکی از روستاهاي استان آذربایجان شرقی که در دهستان میشاب شمالی بخش مرکزي در 8 کیلومتري جنوب غربی شهرستان مرند واقع شده است
در این بررسی محدوده بر اساس واحد مطالعاتی طبیعی یعنی حوضه آبریز تعیین حدود شده است، بنابراین از نظر توپوگرافی از دامنههاي شمالی میشو داغ و زمین هاي جلگهاي متصل به آن و منتهی به جلگه مرند را در بر میگیرد و از این نظر قابل تفکیک به دو واحد اساسی کوهستان و فلات است. روستاهاي متعددي در روي این دو واحد توسعه یافتهاند.
در توده کوهستانی میشو در آذربایجان ایران بویژه در شرق میشو به علت گستردگی رسوبات پلیو کواترنري - کنگلومراي نیمه متراکم - و وجود زمین هاي حاصلخیز و دسترسی به منابع آب بویژه در روستاي محبوب آباد - منطقه مورد تحقیق - ، که در مسیر و بر روي یکی از شاخه هاي مهم گسل شمالی میشو و نیز روي واحد فلات جاي گرفته است، بعلت زیاد بودن شیب دامنه ها و وجود ناپایداري دامنه اي از جمله لغزش، ریزش و سقوط قطعه سنگها، منازل خود را اکثراً در دره رودخانه و بر روي تراس هاي آبرفتی دو سوي رودخانه و یا بر روي یکی از تراس هاي آن بنا نموده اند. سیماي روستاي محبوب آباد در نگاه اول بسیار آسیب پذیر بوده، که مجموعه شرایط جغرافیایی و زمین شناسی و نوع مصالح ساختمانی بکار رفته، همگی دلالت بر آسیب پذیري این روستا به ویژه در هنگام زلزله می باشد.
از سوي دیگر گسل شمالی میشو و جنبشهاي آن در کواترنري و همچنین فعالیتهاي گسل هاي فرعی منطقه، تغییرات بسیار متعددي را در واحدهاي توپوگرافی، سیستم هاي رودخانه اي و تشکیل اشکال انباشتی و کاوشی ایجاد کرده است. مطالعات انجام یافته در مناطق مجاور - مختاري، - 1386 حاکی از وجود تغییرات آب و هوایی در طول کواترنري بویژه در هولوسن است. در سالهاي اخیر شاهد جهشی در تغییرات کاربري و بهره برداریهاي بی رویه از منابع و امکانات طبیعی بویژه از منابع آب و خاك در حوضه آبریز هستیم، که این امر باعث شده در برخی از قسمتها مخاطرات ژئومورفولوژیکی تشدید یابد.
در این مقاله سعی شده است تا با مطالعه و شناخت کامل از محیط طبیعی منطقه، عوامل مهم در تاثیر مخاطرات ژئومورفولوژیکی در کاهش روند توسعه روستایی مورد بررسی قرار گرفته و همچنین عوامل محدود کننده در توسعه روستا مورد ارزیابی قرار بگیرد، و نیز سعی شده است تنگناهاي موجود در برنامهریزي توسعه روستایی و چالش هاي ساماندهی روستایی مورد بحث و بررسی قرار گیرد.
شکل 1: 1 موقعیت جغرافیایی محدوده مورد مطالعه - حوضه آبریز محبوب آباد -
2 روش تحقیق
براي تعیین محدوده حوضه آبریز محبوب آباد و شناسایی ویژگی هاي طبیعی آن، از نقشه هاي توپوگرافی 1: 50000، نقشه زمین شناسی 1 :100000 ناحیه و عکس هاي هوایی با مقیاس تقریبی1: 50000 و داده هاي رقومی تصاویر ماهواره
