بخشی از مقاله
تدوین روند برنامه ریزی توسعه به منظور ایجاد مراکز جدید شهری با استفاده از روش AIDA نمونه موردی: مرکز جدید شهری- مشهد وکیل آباد
چکیده
با توسعه و رشد شهرها و افزایش جمعیت دیگر مراکز قدیمی شهری جوابگوی نیازهای اکثریتهمچنین نیازهای جدید نمیباشد. در نتیجه ایجاد مراکز مکمل از جمله الزامات اجتناب ناپذیر میباشد. مرکز فعلی مشهد با توجه به ظرفیت کالبدی و عملکردی و حجم بالای گردشگر و زائر توانایی پذیرش عملکردهای جدید شهری را ندارد.
به منظور توسعه موزون شهر و پیوند کار و سکونت در تمام منطقه شهری و ایجاد یک نظام چند هستهای در شهر مشهد نیاز به ایجاد هستههای جدید میباشد. به منظور تعریف نقش مجموعه به عنوان کانون نوین شهری و تدوین برنامه های اقدام مناسب از روش برنامه ریزی راهبردی استفاده گردیده است. بر این اساس روش تحلیل عرصههای تصمیمگیری مرتبط که مبتنی بر تفکر راهبردی است، برای برنامهریزی در نمونه موردی انتخاب شده است پس از بررسی تفصیلی سه شاخص اصلی کاربری، کالبدی و دسترسی در محدوده،با شناسایی نقاط قوت و ضعف و فرصت
و تهدید((SWOT، بیانیه نهایی مشکلات تبیین گردید. سپس با استفاده از تکنیک AIDA و راهبردهای منتج از بیانیه مشکلات، عناصر و عرصهها و اختیارهای سناریو مشخص گردید.
با توجه به اهداف، سناریو بهینه تعیین گردید و به منظور دستیابی به سناریو بهینه پروژهها و برنامههای اقدام مناسب برای محدوده مداخله مشخص گردید. سناریو بهینه در واقع در سه شاخص تعیین شده معیارهای مطلوب را تبیین می نماید.
واژههای کلیدی: مرکز جدید شهری، تکنیک AIDA، شهر چندهستهای، برنامهریزی استراتژیک
-1 مقدمه B Nazanin 14pt) پررنگ)
ساختار فضایی یک شهر از محورها،کانونها و محلات سکونتی شکل یافته است. در جایی که نوع یا انواع خاصی از فعالیت-ها سرتا سر یک محور یا خیابان را تسخیر کنند یا به شکل پهنهای در قسمتی از شهر استقرار یابند و عرصه را بر امکان حضور فعالیتهای دیگر تنگ کنند و از تنوع فعالیت ها بکاهند آن بخش از شهر مشکلات فضایی، اجتماعی و اقتصادی فراوان پیدا می کند. به ویژه در مرکز شهر که وظیفه حفظ هویت شهر را عهدهدار است. این وضعیت به ویژه در مراکز کلان شهرها سبب ظهور شرایطی بسیار نامناسب در دسترسی شهروندان به خدمات مورد نیاز شده است. تدوین برنامههای اقدام مناسب به منظور ایجاد هسته جدید شهری مشهد از جمله اقداماتی است که برای کم کردن بار عملکردی مرکز شهر مشهد لازم است، همچنین با توجه به اینکه مرکز فعلی مشهد با توجه به ظرفیت کالبدی وعملکردی و حجم بالای گردشگر و زائر توانایی پذیرش عملکرد های جدید شهری را ندارد تدوین استراتژیها و برنامههای اقدام مناسب برای ایجاد هستهای جدید که توانایی پذیرش عملکردهای جدید شهری را داشته و بار عملکردی مرکز کنونی شهر را کم کند و به عنوان مرکز شهری مکمل برای هسته قدیمی شهر عمل کند از جمله اهداف اصلی پژوهش حاضر است.
شاهد فعلی حمایت از این رویکرد را امروزه می توان در نگرش نوشهرسازی مشاهده کرد جاییکه تلاش می شود هستههای نوین شهری،در تناسب با نظام توزیع جمعیت و الگوی خدمات رسانی مناسب،برنامه ریزی وطراحی شود.
-2 پیشینه تحقیق
فرضیههای نظریه شهر چندهستهای ابتدا به وسیله مکنزی در سال 1933 پیشنهاد شد. وی مشاهده کرد به جای یک هسته مرکزی که ابتدا از سوی برگس پیشنهاد شد و سپس هویت آن را تکمیل کرد یکسری الگوهای هستهای در الگوهای کاربری زمین شهری وجود دارد. مفهوم چندهستهای را هاریس و اولمن در سال 1945 بسط دادند و برای اولین بار تئوری هستههای متعدد شهری را مطرح نمودند، که حاکی از توسعه مراکز با فعالیتهای تخصصی، از جمله مناطق کسب و کار مرکزی (CBD)، مناطق تولیدی، مناطق صنعتی، منطقه مسکونی و سپس منطقه حومهای است و همچنین هستههای کوچک دیگر از قبیل پارکها و دانشگاهها در سراسر منطقه پراکنده است. بعد از آن نظریههای دیگر ایجاد شد مانند: لینچ (1961)، بیروالد(1978) 1؛ اریکسون (1986)؛ هارتشون و مولر((1989؛ وانس((1990؛ هریس([1].(1997
تکنیک AIDA از مطالعه طراحی تاریخی ساختمانها به عنوان بخشی از تحقیقات موسسه های عملیاتی شکل گرفت (هاراری 2و همکاران،(1956 بعد از آن برای پروژه های مربوط به طراحی و برنامه ریزی شهری استفاده شد. (لوکمن3، (1966 در سال 1966 جسوپ4 و فرند5 فرآیند AIDA برای مقاصد برنامهریزی شهری انتخاب کردند. [2]
این تکنیک یکی از تکنیکهای مهم نظام برنامهریزی شهری و منطقهای است و به عنوان نقطه عطفی در برنامهریزی از دهه 1980 میلادی در کشور انگلستان مورد توجه قرار گرفت، زمینههای موضوعی کاربرد آن نیز با استفاده از روشهای جدیدتعیین روابط پیچیده بین جنبههای مختلف برنامهریزی و به خصوص در مورد ایجادسیاستهای برنامهای ساختاری و استفاده از قاعده کلی انتخاب استراتژیک به منظور غلبه بر پیچیدگی مشکلات تأکید دارد.
شکل-1 الگوی شهرهای چند هسته ای[3]
-3 روش شناسی
روش تحقیق در این پژوهش توصیفی - تحلیلی کاربردی است. در روش تحقیق تحلیلی به طور کلی سعی بر آن است که با توجه به رابطه موجود بین پدیدهها (رابطه علت و معلولی) به بررسی و تحلیل آنها پرداخته شود و از این طریق مشکل یا علت کشف گردد در نهایت نتیجه علمی و منطقی از تحلیل حاصل میگردد
در این تحقیق ابتدا اطلاعات اولیه از طریق مطالعات میدانی و مشاهده به دست آمد و این اطلاعات با اطلاعات کتابخانهای تکمیل گردید.اطلاعات جمع آوری شده مورد تحلیل قرار گرفتهاند. سپس یافتههای تحقیق بر اساس ماتریس تحلیل کیفی، امکانات و محدودیتهای پهنه 100 هکتاری وکیلآباد در وضع موجود مورد تجزیه و تحلیل قرار میگیرند. در نهایت نیزبا استفاده از تکنیک تحلیل عرصههای تصمیمگیری مرتبط، برنامه توسعه واقدام تولید خواهد شد.مراحل روش به شرح نمودار ذیل می باشد
شکل-2 مراحل متواتر روش [4] AIDA
ویژگیهای خاص این روش را در موارد زیر میتوان خلاصه کرد:
- این روش در زمره روشهای سیستماتیک قرار دارد.
- تکنیک فوق امکان تعیین راه حلهای مناسب را از میان چندین راه حل فراهم مینماید.
- ساختار این تکنیک چارچوب مناسبی برای جمعآوری اطلاعات فراهم میآورد.
- برای داوری ارزشها در مورد تصمیمات مناسب میباشد و برای ارزیابی مکرر شایستگی تصمیمگیریها در شرایطی که مقتضیات تغییر میکند قابل استفاده است.
- این تکنیک خاصیت تصویری دارد امکان نمایش تصویری و بصری اعتبار تصمیمات را برای برنامهریزان، سیاستمداران و غیره فراهم میآورد.
- با کاربرد این تکنیک به هنگام تدوین عرصههای تصمیم گیری بدون توجه به ارتباط و سازگاری آنها، برای برنامه ریزان آزادی کامل وجود دارد.
- یکی از برترین ویژگیهای این تکنیک آسانی درک آن میباشد و قادر است مشکلات بزرگ را با تعدادی راه حل ممکن به صورت سیستمی مورد مطالعه قرار دهد.
- این تکنیک را می توان در هر جا و با هر میزان از اطلاعات و دادههای موجود به کار برد.
- تکنیک فوق میتواند متناسب با یک فرایند برنامهریزی با عبارت ساده ولی بسیار پرمعنی به کار برد.[4]
-4 مبانی نظری
توسعه وپویایی شهرهای بزرگ ونحوه توسعه آنها تابع دو نیروی متعارض درونی است: الف-گرایش به جذب وادغام: که ناشی ازصرفههای تمرکز وتجمع درکار و فعالیت، انباشت ثروت وقدرت، دسترسی به خدمات ورفاه بیشتر و مانند اینهاست.
ب - گرایش به برون افکنی و پراکندگی: که ناشی ازهزینههای انبوهی وازدحام و راندن برخی فعالیتها وخدمات شهری به نواحی پیرامون است.
موضوع اصلی دربرنامهریزی و مدیریت مراکز شهرها، استفاده بهینه وپایداراز تمامی امکانات وظرفیتهای آن، از یک طرف و ایجاد همکاری متقابل ومتوازن با سایر کانونهای نزدیک ومرتبط با آن،ازطرف دیگر است. پاسخگویی به این ضرورت مستلزم رهایی ازنگرش شهرتک مرکزی است.
ایجاد مراکز شهری در نواحی کمتر توسعه یافته شهری با پذیرفتن نقشهایی که مرکز اصلی شهر توان پذیرفتن آن را ندارد میتواند به توسعه موزون شهری کمک نماید.در تاریخ تحول شهرها شاهد آن بودهایم که مرکز شهر در حرکتی تقریبا پیوسته رشد کرده و دائما جمعیت بیشتری را به خود جذب کرده است. جذابیت مرکز شهر، به صورت ناگزیری سبب بالا رفتن قیمت زمین در آن شده است و در نتیجه کارکردهای اداری و تجاری در آن غالب شده و بر عکس کارکردهای مسکونی کمکم از آن خارج شدهاند بررسی تحول شهرها در دورههای مختلف نشان میدهد که شهرهای اولیه به صورت تکهستهای بوده و این مراکز معمولا در
مرکز ثقل شهری و در محل برخورد راههای اصلی شکل میگرفتند و به عنوان مکانی برایعوامل اجتماعی، تجاری و فرهنگی و اقتصادی بوده است.مطابق با عصر صنعتی شدن نقش مراکز شهری تغییر نمود و به تدریج شهرها دوقطبی شدند. در دوره مدرن بیشتر گرایش به توقف رشد شهرهای بزرگ و جایگزین کردن چند شهر کوچک به جای شهر بزرگ بود که در واقع مقدمهای بر ظهور شهرهای چند هستهای بوده است. حرکت سرمایه و جمعیت در شهرها با گذشت زمان و گسترش شهری و پخش امکانات حرکات از حالت تمرکزگرا خارج شده (شکل (3 و از قدرت هسته مرکزی کاسته شده و به کانونهای در حال شکلگیری منتقل میشود و با گذشت زمان شهر از حالت تکقطبی خارج شده و به یک گستره چندقطبی و متعادلتر تبدیل می شود.[5]
شکل-3 تاثیر هسته های جدید بر حرکات عبوری و اندازه مراکز اصلی[5]
رویکردهای جدید مرتبط با طرح مانند توسعه پایدار و نوشهرگرایی در توسعههای جدید اهدافی مانند: قابلیت طی مسافت به صورت پیاده، ارتباطات، کاربری مختلط، تنوع مسکن، کیفیت بالای طراحی شهری و معماری، ساختار سنتی محله، تراکم بالا، حمل و نقل هوشمند، پایداری، کیفیت زندگی و رشد هوشمند در مناطق توسعه جدید بیشتر معطوف به مراکز شهری، توسعه وابسته به حمل و نقل و پیاده و اختلاط بیشتر مسکونی، تجاری و خرده فروشی است و عواملی که ساختار شهر را تعیین می کنند چگونگی توزیع جمعیت، الگوی سفر و نقش بازار کار و سرمایه است.
با تلفیق این موارد و بررسی نقش هستههای جدید شهری به منظور پیشنهاد الگو یتوسعه آتی یک محدوده وتحلیل فرصتهای یک محدوده نیاز به بررسی نظامات مختلف میباشد. رویکردنظری پژوهش،استفاده ازنوع نگرش این نظریهها وروشها به منظور تدوین برنامههای اقدام مناسب مرکز جدید است.
در مجموع باید گفت که سیاستهای شهرشینی کشورهای پیشرفته در عصر جهانی شدن امروزی تکیه بر نوشهرنشینی1 با شهرنشینی مجدد در مقابل حومهنشینی2 است و در آن توسعه از درون در مقابل توسعه به بیرون مراکز شهری به عنوان مراکز کار، زندگی ایده شهر فشرده3 را مطرح کرد .[6]
پیچیدگی مرکز شهر، طرحریزی خاصی را جلب میکند. مرکز شهر غالبا سرمایهگذاریهای انبوهی را در خود دارد که در جای دیگر میتوان یافت؛ همچنین خطوط ارتباط از راه دور، تسهیلات اجتماعی عمده مانند کتابخانهها، بیمارستانها، دادگاههای قضایی، محلهای اجتماع و جزء اینها. طرحریزی مرکز شهر میبایست این اطمینان را بدهد که سرمایهگذاریهای جدید، آن چه را که قبلا در آن محل بوده است حمایت و حفاظت کند.[7]
-1-4 محدوده و قلمرو پژوهش
محدوده پروژه وکیل آباد که به عنوان مرکز جدید شهری مشهد مطرح شده است در ناحیه ای با دسترسی مطلوب مستقر شده است این ناحیه علی رغم اینکه ممکن است مرکزیت فضایی نداشته است اما به عنوان مرکز شهر قابل ملاحظه است (شکل .( 6 در مدل برگس این نواحی با حداکثر دسترسی به عنوان بخش تجارت مرکزی شناخته میشوند. همچنین این محدوده با توجه به اینکه دروازه ورودی شهر از قسمت غربی و به عنوان اتصال دهنده شهر به ییلاقات غربی شهر مشهد و همچنین به دلیل نزدیکی به کارکردهایی با مقیاس شهری و فرا شهری مانند نمایشگاه بین المللی و کوهستان پارک شادی و
... توانایی جذب جمعیت و تبدیل شدن به مرکز جدید شهری را دارد.
پهنه مستعد وکیلآباد به دلایل متعددی از قبیل:همجواری با نمایشگاه بین المللی؛ همجواری با خط یک قطار شهری که در حال بهرهبرداری است؛ قرارگیری در مبادی ورودی ییلاقات طرقبه و شاندیز و قرارگیری در منطقه مستعد گردشگری دارای قابلیت و امکانات متعددی جهت توسعه زیرساختها و دستیابی به آن به عنوان منطقه تفریحی گردشگری است (شکل .(5
شکل-5 کانونهای فعالیتی غیر وابسته به سکونت در داخل و حوزه بلافصل محدوده
محدوده مداخله
هسته اصلی شهر
شکل-6 موقعیت محدوده نسبت به هسته اصلی شهر مشهد
-5 یافته های تحقیق
.1 .5 معرفی متغیرها و شاخصها
شاخصها ابزارهایی برای آموزش، پاسخگویی وبرنامهریزی راهبردی میباشد. آنها امکان بازخوردهایی را برای عموم و تصمیمسازان درباره روندهای گذشته و آینده به دست میدهند .[8] لازمه پژوهش برای موضوع خاص، تعیین اجزاء و عناصر تشکیلدهنده موضوع و تعیین جایگاه و اهمیت آنها در جریان تحقیق میباشد. این مهم از طریق تعریف مفاهیم، ابعاد، مولفهها و متغیرها امکانپذیر میشود.
ایجاد یک محدوده شهری به صورت مصنوعی سخت است؛ اما با درک ویژگیها و کاراکترهای آن ممکن است. آفرینش یک مرکز شهری سرزنده بر اصول 1 و راهبردهای2 برنامهریزی و طراحی شهری متکی است که خود بر دو ویژگی کلیدی خاص به مثابه کلیدهای موفقیت مرکز شهر استوار هستند. این ویژگی ها عبارتند از:
یک بازار پرتنوع: 3 شخصیت منحصر به فرد یک شهر با تنوع و تمرکز کارکردها و استفادههایی که مکمل یکدیگر باشند تعریف میشود. فراوانی و چندتنوعی کاربریها باعث ایجاد فعالیت عابران پیاده و یک محیط اجتماعی سرزنده میشود که به نوبه خود باعث پایداری کاربریهای مختلط4 یک مکان با کیفیت بالا:5 یک محیط کالبدی6 راحت، امن و با جذابیت بصری در دراز مدت اطمینان خاطر، تعهد و زمینه
های سرمایهگذاری جامعه را ارتقا می بخشد.[9] با بررسی منابع مختلف برای تجزیه و تحلیل فرم شهر و لایه های گوناگون آن، فرم شهر به مثابه یک نظام کلان از پنج نظام فرعی تر و یا پنج لایه مختلف تشکیل شده است که عبارتند از:
-1 نظام کاربری زمین
-2 نظام حرکت و دسترسی
-3 نظام فرم کالبدی
-4 نظام استخوان بندی فضاهای همگانی
-5 نظام منظر شهری. [10 ]
