بخشی از مقاله
چکیده
روند گسترش کوههای تالش - شمالی- جنوبی - و همچنین موقعیت جغرافیای آن موجب شده ، تا شرای محی طبیعی در دو طرف دامنه های کوههای تالش - شرقی-غربی - متفاوت باشند. این تفاوت ویژگی های طبیعی - اقلیم،توپوگرافی، شیب، پوشش گیاهی،خاک - می تواند، در کنار همجواری حوضه های آبی در درازمدت تاثیرات عمده ای بر عملکرد مورفودینامیکی برخی از حوضه های آبی داشته باشد. بارزترین این تاثیرات ،وقوع پدیده فرسایش قهقرایی است که در دامنه های شرقی کوههای تالش و در حوضه های حیران، بهارستان ،دگرمان کش و آق چای در حال وقوع است و آثار آن در خطالراس منطقه با به اسارت گرفتن برخی رودخانه های دامنه های غربی مشرف به دشت اردبیل نمایان است ، که در صورت ادامه و گسترش این فرآیند بیشترین تاثیر و آسیب های احتمالی را بر منابع آبی دشت اردبیل خواهد گذاشت و پیامدهای جبران ناپذیری را به دنبال خواهدداشت.
این مقاله نتیجه چند طرح تحقیقاتی و تجربیات شخصی نگارنده با استفاده از روش فرم و فرآیند و تحلیل نقشه های توپوگرافی 1:25000 و زمین شناسی 1:100000و چند فقره بازدید میدانی در محدوده تحقیق انجام گرفته است. هدف از انجام این تحقیق شناسائی و پراکندگی نقاط فرسایش قهقرایی و اسارت رودخانه ها در دامنه های دو طرف کوههای تالش و همچنین ارزیابی پیامدهای ناشی از وقوع این پدیده بر منابع آبی دشت اردبیل می باشد. نتایج تحقیق نشان داد. در دامنه های شرقی کوههای تالش به ویژه ،حوضه های دگرمان کش و آق چای بیشترین فرسایش قهقرایی در حال وقوع است. بطوریکه در نقاط ارتفاعی 1436و1404و1405و1360و1348و1350متری پدیده اسارت رودخانه ها به وقوع پیوسته است ، ولی هنوز عمل انحراف شبکه های آبی و رودخانه های دامنه های غربی مشرف به دشت اردبیل انجام نگرفته است .و در صورت تحقق این امر در آینده نه چندان دور منابع آبی روستاهای ننه کران، کله سر،آرپاتپه و آبی بیگلو، اطراف فرودگاه اردبیل و حتی بخش اعظم میانه شرقی دشت اردبیل با بحرانهای زیست محیطی و اقتصادی و کشاورزی ناشی از کمبود منابع آب مواجع خواهند شد چرا که در صورت وقوع اسارت و انحراف رودخانه های فوق ، مقداری از منابع آبهای سطحی و حتی زیرزمینی نیمه شرقی دشت اردبیل از طریق حوضه های آق چای و دگرمان کش به دریای خزر می ریزند.
مقدمه
در راستای موضوع تحقیق ، نگارنده در پی برر سی و شنا سایی نقاط آسیب پذیر و همچنین ، روند فرسایش قهقرایی در دامنه های شرقی کوه های تالش و اسارت رودخانه های دامنه های غربی مشرف به چاله اردبیل می باشد.تا بتوان آثار و پیامدهای ناشی از وقوع این عارضه بر منابع آب اردبیل را مورد ارزیابی قرار داد. آنچه در این تحقیق می گذرد ، نه ب یان مسائل و م شکلات مرتب با منابع آب است، و نه انتقال بین حوضه ای آن ، بلکه نوعی پارادوکس در نحوه فرآیند انتقال آب از حوضه ای به حوضه ای دیگراست. البته این بار نه از یک منطقه مرطوب و پرآب به منطقه ای خشک، بلکه برعکس از منطقه ای خشک کم باران به منطقه مر طوب پر باران . و نه از طرف حاکم یت و مسولین ومجریان درگیر با این امر، بلکه به شکل طبیعی و در پی و قوع یک فرآیند بسیار مهم در علم ژئومورفولوژی تحت ع نوان " فر سایش قهقرایی و اسارت رودخانه ای" می باشد.که در ادامه منجر به اسارت و نهایتا انحراف منابع آب از حوضه ای به حوضه دیگر می شود.
در ارتباط با موضوع تحقیق کارهای زیادی در داخل و خارج کشور انجام شده است که بارزترین آن کاری است که مختاری - - 1389 اسارت رودخانه و آثار آن در سیستم رودخانه باغلار در دامنه شمالی میشوداغ - شمال غرب ایران - ، شهماری - 1391 - ارزیابی فرسایش قهقرا یی و ا سارت رودخانه های دامنه کوههای تالش ، داداش زاده، - - 1393کیاس فرسایشی و تحولات پیش بینی ن شده چاله اردبیل،علمی زاده و شایان - - 1393 نظریه آشوب در ژئومورفولوژی جریانی ، حسینی و مشفق - 1392 - تحلیل و پیش بینی جریان رودخانه کشکان با استفاده از نظریه آشوب ، گلزار و عیو ضی - 1389 - ناپا یداری دام نه های غربی کوههای تالش و اثرات مورفولوژیکی آن بر د شت انبا شته اردبیلصورت گرفته است .در خارج از کشور نیز بیشترین مطالعات در مورد اثر پذیری سیستمهای رودخانه از پدیده اسارت و انحراف مربوط به جنوب شرق اسپانیا است. - . - Calvache and Viseras, 1997; p 251, Mather, 2000; Stokes et al., 2002 مطالعات دیگری نیز در مورد این پدیده به صورت پراکنده در قسمتهای دیگر دنیا صورت گرفته است - Bishop and Brown, 1992; Bishop, ; 1995 Humphrey and Konrad, 2000; Hammond, - 2000; Sinha-Roy, 2001 این منطقه در گذشته بسیار نزدیک، جولانگاه سی ستمهای یخ آبی خاصی بوده که تغذیه کننده اصلی آب دریاچه اردبیل محسوب میشده است. و جود یک پدیده فرسایش قهقرائی در منطقه شرقی دشت هویت و موجود یت این د شت را شدیداً متاثر ساخته و چنانچه سرعت فرسایش قهقرائی ا فزایش یابد بدون تردید وقوع یک اسارت رودخانهای در دامنه شرقی حتمی خواهد بود که و قوع چنین رخدادی شبکه فعلی زهکشها و سیستم آبی این دشت را بطورکلی دگر گون خواهد ساخت. - رامشت،داداش زاده، - 1390
این تحقیق نتیجه طرح پژوهشی و تجربیات شخصی نگارنده طی مدت حدود 5 سال درشمال غرب استان گیلان و ارتفاعات کوههای تالش انجام گرفته ا ست. - شهماری،7، - 1391 و تلاش شده تا با استفاده از نقشه توپوگرافی 1:25000و زمین شناسی1:100000و همچنین چند فقره بازدید م یدانی روند فرسایش و گسترش و پیشرفت تخریب در بخش های بالایی رودخانه های دگرمان کش و آق چای واقع در دامنه های شرقی کوه های تالش . که نتی جه فرآیند فرسایش قهقرایی می باشد مورد ارزیابی قرار دهد. و همچنین تاثیر آن را بر رودخانه های دامنه های غربی کوههای تالش که مشرف به دشت اردبیل می باشد را مورد بررسی قرار دهد. نتایج تحقیق نشان داد،گسترش تخر یب در بخش بالادست رودخا نه های دگرمان کش و آق چای که ناشی از شدت فرسایش قهقرایی در این م ناطق می باشد مشهود است و در آینده نه چندان دور ، منجر به اسارت رودخانه ها، و در مرحله بعدی انحراف شبکه آبهای دامنه های غربی کوههای تالش می گردد. و در صورت تحقق این امر ، بدونه شک منابع آبی سطحی و زیرزمینی از بخش میانی دشت اردبیل به سمت غربی شامل :آرپاتپه ، نه نه کران، کلاسر ، فرودگاه اردبیل، سعید آباد،آبی بیگلو و آلادیزکه از چاله اردبیل منحرف شده و از طریق رودخانه های دگرمان کش و آق چای به سمت جلگه گیلان و نهایتا به دریای خزر می ریزند.
مبانی نظری
آب یکی از منابع مهم در توسعه کشورها می باشد. در طول قرن بیستم، جمعیت جهان سه برابر و میزان استفاده از آب شش برابر شده است. توزیع نامناسب از لحاظ مکانی و زمانی و افزایش جمعیت و سرانه مصرف آب، این مسئله را تشدید نموده است. - - Cosgrove., and Rijsberman. 2000 و همین امر موجب شده تا اولویت مدیریت منابع آب دراکثر ک شورهای جهان بر ا شتیاق و تمایل برای انتقال آب بین حوضه ای استوار با شد. .بطوریکه آب را از مناطق مازاد منابع آبی - مرطوب و پر آب - به مناطق کمبود - خ شک و کم آب - منتقل کنند. - . Bouhia. 1998 - و با توجه به شرای آب و هوای کشورمان که میزان نزولات جوی آن 250 - میلیمتر - از متوس آسیا و جهان - 732و831میلیمتر - کمتر است از این قاعده مستثنی نمی باشد. - یو سفی . - 1389از بین انواع فرسایش خاک ،فرسایش قهقرایی تاثیر گذارترین نوع فرسایش در وقوع پدیده اسارت رود می باشد. - Nicolis , 1984 - . که در وقوع آن دو عامل نقش اساسی دارند: شیب بستر و نوع سازند بستر به عبارت دی گر هر چه شیب تندتر و سازند بستر سستتر باشد فرسایش قهقرا یی سریعتر عمل میکند. - احمدی - 1391-
