بخشی از مقاله
چکیده
باد یکی از عوامل دینامیک در فرسایش و جابهجایی خاك و رسوبات، در نقاط مختلف جهان و از جمله ایران بهشمار میآید که میتوان از آن بهعنوان یکی از عوامل مؤثر در تغییر شر ایط ژئومورفولوژیکی مناطق مختلف، در سطح زمین نام برد. در فرسایش خاك و تولید رسوب، هوازدگی و تجزیه مؤثر است. بهطوريکه اگر باد وجود نداشته باشد، هرچقدر ماسه در منطقه فراهم باشد، تپههاي ماسهاي تشکیل نخواهند شد. هدف از این پژوهش، آشکارسازي تغییرات فضایی مکانی تپههاي ماسهاي در دروازهقرآن یزد، بهعنوان یکی از مناطق خشک و مستعد فرسایش بادي در ایران مرکزي است. این پژوهش، برمبناي روش توصیفی _ تحلیلی و مطالعات میدانی در منطقه مورد مطالعه انجام شده است. بهمنظور بررسی تغییرات مکانی زمانی تپههاي ماسه اي در نطقهم مورد مطالعه، از تصاویر ماهوارهاي لندست در سه دوره زمانی 1993، 2008 و 2017، نقشه هاي توپوگرافی با مقیاس 1:50000 و نقشههاي زمین شناسی استفاده شد. نتایج تحقیق نشان داد که گسترش تپههاي ماسهاي در سال 2017 نسبت به سالهاي 1993 و 2008 افزایش چشمگیري داشته است. در نقشههاي بهدستآمده، توسعه دشتهاي ریگی در شمالغرب محدوده مورد مطالعه دلیلی بر افزایش فرسایش بادي و فراهم نمودن ماسههاي موردنیاز براي تراکم بیشتر، در پیرامون دروازهقرآن یزد است.
-1 مقدمه
امروزه باد یکی از عوامل مؤثر در فرسایش و جابهجایی مواد در نقاط مختلف جهان ازجمله ایران به شمار آمده و بهعنوان یکی از عوامل دینامیک مؤثر بر سطح زمین میباشد که در فرسایش خاك، هوازدگی و تجزیه مؤثر است؛ بهطوريکه اگر باد وجود نداشته باشد، هر چقدر ماسه در منطقه فراهم باشد، تپههاي ماسه اي تشکیل نخواهد شد - احمدي، . - 1387 تپههاي ماسه اي نهشته اي از ماسه هاي متفاوت از نظر شکل و اندازه هستند که توسط باد ساخته می شوند - اسپاراویگنا، - 2013 چنانچه این تپهها تثبیت نشده باشند، می توانند حرکت کنند، بنابراین مطالعه سرعت و جهت حرکت و یا گسترش تپههاي ماسهاي، به دلیل خسارت هاي ناشی از آن و به ویژه حفظ منابع طبیعی و پروژههاي دست ساز، اهمیت ویژهاي در مدیریت مناطق بیابانی دارد - هرمانس، . - 2012 رژیم بادي یا مقدار انرژي باد و تغییر پذیري آن، کنترل قابل توجهی روي مرفولوژي، حفظ تغییرات سطح زمین بر بادها دارند - پیرس، . - 2014 به ویژه فراوانی، مقدار و جهت بادها، که کنترل اصلی روي شکل تپهها و مورفودینامیک آنها را دارد - الوادهی، . - 2005 تاکنون یک روش کامل براي بررسی و اندازه گیري حرکت و گسترش تپههاي ماسه اي در یک مقیاس زمانی و مکانی مشخص ارائه نشده است - لیو و همکاران، - 1997 ولی به طور عمده از دو روش براي بررسی حرکت و گسترش تپههاي ماسه اي استفاده می شود که عبارتند از :روش هاي زمینی یا صحرایی و روش هاي مبتنی بر تکنیک هاي سنجش از دور .اگرچه روش هاي مطالعه صحرایی دقت بالایی نشان داده است، ولی به دلیل محدودیت هاي استفادة مکانی و زمانی و همچنین هزینه و زمان زیاد آن، روش سنجش از دور کاربرد گسترده تري دارد - هرماس و همکاران، . - 2012 مطالعات متعددي در این زمینه در داخل و خارج کشور صورت گرفته است که از جمله آنها می توان به موارد زیر اشاره کرد:
بهطورکلی، اولین مطالعات در خصوص حرکت تپهها ي ماسه اي در سال 1941 توسط بگنولد انجامشده است. به طوري که در زمینه منشاءیابی ماسههاي بادي عقیده دارد که انرژي باد نمیتواند ذراتی به ابعاد ماسهها ي بادي را در یک سطح سنگی تولید نماید. درواقع سنگها از ذرات مختلف کانیها تشک یلشده اند و تنها زمانی هوازدگی آنها میتواند منشاء رسوبات بادي شود که رسوبات حاصل از سنگهاقبلاً بهاندازه ابعاد ماسههاي بادي کوچک شده باشند. . یائو و همکاران - 2007 - با استفاده از تصاویر ماهوارهاي لندست سالهاي 1973، 1991و 2000، به بررسی سرعت حرکت تپههاي ماسهاي در بخش شمالی فلات آلزا در چین پرداختند . آنها به این نتیجه رسیدند که سرعت حرکت تپهها بین 4 تا 4 . 7 متر در سال تغییر داشته و سرعت متوسط حرکت تپهها در این مدت برابر 3 . 5 متر در سال بوده است . یافتههاي آنها جهت متوسط حرکت تپهها را 92 درجه تا 136 درجه نشان داد . هرماس و همکاران - 2012 - ، حرکت تپههاي ماسهاي را در صحراي سینا در مصر با استفاده از تصاویر سنجش ازدور در زمانها ي مختلف - پانکروماتیک - SPOT4 شناسایی کردند سرعت حرکت تپههاي برخان بین 3 .9 تا 15 متر در سال در منطقه مورد مطالعه برآورد شده است .رامشت - - 1390 طی پژوهشی به بررسی میزان گسترش تپههاي ماسه اي شرق جاسک در سال هاي 1383 تا 1389 با استفاده از تصاویر ماهواره اي IRS و عکس هاي هوایی پرداخت و به این نتیجه رسید کهطی سال، مساحت تپههاي ماسه اي10169 کیلومتر مربع افزایش داشته است. محمدخان و کشفی - 1394 - به مطالعه جهات انتقال ماسههاي بادي منطقه اردستان از طریق مقایسه زمانی مورفومتري تپههاي ماسهاي و ویژگیهاي باد پرداختند و به این نتیجه رسیدند که غالب نمونههاعمدتاً از مخروط افکنههاي حاشیه جنوبی چاله منشاءگرفته و جهات غالب نقلوانتقال آنها نیز بهسو ي شمال شرق و سپس مشرق میباشد.
-2 مواد و روشها
دروازه قرآن یزد از دیدگاه حوضهاي بخشی از حوضه آبخیز دشت یزد – اردکان میباشد. این حوضه در ایران مرکزي واقع شده که ریگ دروازه قرآن نیز در مرکز این حوضه و در شمال غرب شهر یزد قرار داشته است. این حوضه از نظر جغرافیایی در
