بخشی از مقاله
چکیده
توسعه فیزیکی شهر روندی است که طی آن محدودههای فیزیکی شهر و فضاهای کالبدی آن در ابعاد افقی و عمودی و در طول زمان ازنظر کمی و کیفی افزایش مییابند. هرچند رشد افقی و عمودی شهر به تنهایی مشکل و معضل بهحساب نمیآید ولی با ادغام آن با زمان و میزان آن و رشد سریع میتواند مشکلاتی را به بار آورد.
تحقیقات نشان میدهد که بخش عمدهای از نامطلوب بودن استانداردهای خدماترسانی شهری، مدیریت ناکارآمد شهری، توسعه مهارناپذیر و غیراصولی کالبد داخلی و حواشی شهری، صرف هزینه های سنگین و گاه ناخواسته و تحمیلی جاری و زیربنایی شهری، عدم موازنه عرضه و تقاضای منطقی در بازار زمین و مسکن و مواردی از این دستریشه در مسائل اقتصاد کلان و خرد ملّی، شهری و نیز عدم شناخت صحیح فرایندها، جریانات، توالی و تسلسلهای اجتماعی اکولوژیکی نهایتاً سیکل سرمایه و تمرکز بخشی آن داشته و دارد.
توسعه فیزیکی و روند پیشرفت شهرها در تصاویر ماهوارهای مربوط به دورههای مختلف قابل مشاهده است که در این تحقیق مساحت کل شهر یزد با استفاده از تصاویر ماهوارهای و نرمافزارهای سیستم اطلاعات جغرافیایی و سنجش از دور در سالهای بین 2013-1993 محاسبه و میزان توسعه و جهات مختلف رشد مورد ارزیابی قرار گرفت. در نتیجه این مطالعه مشخص گردید روند گسترش افقی شهر بیشتر شمالی جنوبی بوده است. در قسمت جنوب و جنوب شرقی و جنوبی غربی بیشترین رشد و افزایش را داشته است. همچنین رشد عمودی شهر بیشتر در شمال غرب و جنوب غرب قابلمشاهده میباشد.
واژگان کلیدی: شهر یزد، توسعه فیزیکی شهری، فضای کالبدی شهری، تصاویر ماهوارهای، رشد افقی شهر
مقدمه
رشد، گسترش و تمرکز شهرنشینی در ایران طی دهههای اخیر در مقایسه با دورههای تاریخی گذشته بسیار چشمگیرتر بوده است. کالبد شهری از مهمترین عناصر منظر شهری میباشد که بعد بصری شهر را شکل میدهد .همچنین کالبد هر شهر و هر محله انعکاسدهنده مسائل، مشکلات و تواناییهای هر شهر یا محله است توسعه فیزیکی شهر روندی است که طی آن محدودههای فیزیکی شهر و فضاهای کالبدی آن در ابعاد افقی و عمودی و در طول زمان ازنظر کمی و کیفی افزایش مییابند.
به عبارتدیگر توسعه فیزیکی شهرها یک فرآیند پویا است که با ایجاد تغییراتی در فضای فیزیکی شهر در یک امتداد عمودی و افقی انجام میشود هرچند رشد افقی و عمودی شهر بهتنهایی مشکل و معضل به حساب نمیآید ولی با ادغام آن با زمان و میزان آن و رشد سریع میتواند مشکلاتی را به بار آورد.
تحقیقات نشان میدهد که بخش عمدهای از نامطلوب بودن استانداردهای خدماترسانی شهری، مدیریت ناکارآمد شهری، توسعه مهار ناپذیر و غیراصولی کالبد داخلی و حواشی شهری، صرف هزینه های سنگین و گاه ناخواسته و تحمیلی جاری و زیربنایی شهری، عدم موازنه عرضه و تقاضای منطقی در بازار زمین و مسکن و مواردی از این دست ریشه در مسائل اقتصاد کلان و خرد ملّی شهری و نیز عدم شناخت صحیح فرایندها، جریانات، توالی و تسلسلهای اجتماعی اکولوژیکی و نهایتاً سیکل سرمایه و تمرکز بخشی آن داشته و دارد. رشد فضایی هر شهر بهصورت گسترش افقی و رشد فیزیکی یا رشد عمودی است .
هرکدام از این دو روش کالبد متفاوت و جداگانهای از دیگری ایجاد مینماید. رشد فیزیکی به شکل افزایش محدوده شهر یا به اصطلاح گسترش افقی ظاهر میگردد و رشد عمودی بهصورت درونریزی جمعیت شهری و الگوی رشد شهر فشرده نمایان میشود .این الگوها به نسبت نوع گسترشی که در شهر به وجود میآورند پیامد و نتایج متفاوتی را نیز در پی دارند. ازآنجاکه دادههای سنجش از دور به کمک نرمافزارهای GIS به راحتی و خیلی گسترده در دسترس است در این روش با استفاده از تکنیکهای سنجش از دور و عکسهای ماهوارهای به بررسی چگونگی توسعه شهر یزد میپردازد. در این تحقیق مساحت کل شهر یزد در سالهای مورد مطالعه محاسبه و میزان پیشرفت آن مورد بررسی قرار گرفت و جهات مختلف رشد مشخص گردید.
بیان مسئله
توسعه شهری پایدار بر محور زیست محیطی، اقتصادی و اجتماعی مبتنی بر شاخصهای منابع طبیعی و وضعیت اقلیمی شهرها - ایده پایداری محیط - تأکید دارد. سه عامل اقلیم، اقتصاد و فرهنگ، مشخصههای کالبدی، شکل، ساخت و ریختشناسی شهری را به وجود میآورد تحولات پیچیده اقتصادی و فنی که پس از انقلاب صنعتی شکلگرفته بود، موجب تغییرات عمیقی در اندازه شهرها، نسبت جمعیت ساک در آنها و آهنگ رشد شهرنشینی و توسعه شهری گردید.
بعد از جنگ جهانی دوم توسعه شهری در کشورهای توسعهیافته با انگیزههای متفاوتی شکل گرفت. روند حاکم بر توسعه شهری در این کشورها شامل دوره اول گسترشهای شهری که خارج از منطقه شهری اتفاق افتاد؛ دوره دوم گسترشهای شهری در نواحی که در داخل منطقهای شهری استقرار یافتهاند و دوره سوم یا امروزه گسترش شهر در تداوم با شهر اصلی مرکزی - که در واقع ادامه گسترش کالبدی شهرهای قدیمی و یا شهرهای جدید است.
چنانچه توسعه فیزیک موزون و متعادل صورت گیرد مطلوب خواهد بود، اما درصورتیکه توسعه فیزیکی دربخشهای مختلف شهر ناموزون و ناهماهنگ باشد موجب ناپایداری شهری میشود جمعیت در سالهای اخیر و به دنبال آن گسترش پدیده شهرنشینی، موجب گردیده توسعه شهری و الگوهای مناسب در جهت رشد و توسعه کالبدی شهر، اهمیت ویژهای یافته که باید در برنامهریزیهای آتی مورد توجه قرار گیرد.
بر اساس مطالعات انجمن برنامه ریزان شهری، جمعیت شهری در دنیا به طور پیشبینی نشدهای در حال افزایش است. طبق بررسیهای این انجمن امروزه بیش از نیمی از جمعیت جهان در شهرها زندگی میکنند. تحقیقات نشان میدهد که این رشد جمعیت شهری در جهان ادامه داشته و بهگونهای که در سال 2030 بالغ بر پنج میلیارد نفر در شهرها ساکن خواهند بود تحقیقات نشان میدهد که بخش عمدهای از نامطلوب بودن استانداردهای خدماترسانی شهری،مدیریت ناکارآمد شهری، توسعه مهارناپذیر و غیراصولی کالبد داخلی و حواشی شهری، صرف هزینه های سنگین و گاه ناخواسته و تحمیلی جاری و زیربنایی شهری، عدم موازنه عرضه و تقاضای منطقی در بازار زمین و مسکن و مواردی از این دست ریشه در مسائل
اقتصاد کلان و خردملّی شهری و نیز عدم شناخت صحیح فرایندها، جریانات، توالی و تسلسلهای اجتماعی اکولوژیکی ونهایتاً سیکل سرمایه و تمرکز بخشی آن داشته و دارد؟. اگر فرآیند توسعه فیزیکی بهصورت بدون برنامهریزی انجام شود، تعادل فیزیکی شهر و محیطزیست تغییر کرده و بهزودی سیستم شهری برای انجام وظایف بهطور صحیح ناتوان خواهد شد بدون شک هنگامیکه مجموعههای شهری گسترش یافتند، این پدیده، بهتر و بیشتر موردتوجه قرار گرفت و علاوه بر معماری و شهرسازی عرصه های علمی مختلفی از قبیل انسانشناسی، اقتصاد، جغرافیا، علوم سیاسی، جامعهشناسی و ؟؟؟توجهی ویژه به نواحی کلانشهری بهعنوان مکان تجمع سرمایه مبذول داشتند و به این ترتیب شهرها به مرکز توجه علوم مختلف تبدیل شدند.
در وهله اول توجه عمده بر روی چشماندازهای اقتصادی توسعه و تغییرات زمین متمرکز×گردید، سپس توجه به عوامل اجتماعی مؤثر بر کاربری زمینهای شهری قوت گرفت و درنهایت با ادغام این سه دیدگاه و ایجاد رابطهای متقابل میان انها علم برنامهریزی شهری متولد شد. پیدایش شهر یزد و جوانههای آنکه درون قلعهای محصور پایهریزی شده است، بیش از دو هزار سال رشدی آرام را تجربه میکرده است.
در این فرآیند زمین کفایت کاربریهای سنتی آن را کفایت میکرده و برحسب شرایط اقتصادی، اجتماعی و امنیتی، فضای شهر را بهطور ارگانیک سامان میداده است سرایی برخلاف الگوی سنتی توسعه کالبدی، پیدایش و رواج روشها و الگوهای جدید کالبدی در شهر یزد که توأم با فرآیند غیراصولی عرضه زمین بوده، خصلت جدیدی به سازمان کالبدی فضایی این شهر بخشیده است، الگوهای جدید در تقابل کامل با توپولوژی سنتی بوده و باعث بروز مشکلات مضاعفی در ادبیات شهرسازی شده است.
گسترش شهر میتواند شهر را به سمتی توسعه دهد که نتیجه آن افزایش هزینه ها، مشکلات در خدماترسانی و مواجه با برخی مخاطرات محیطی در پی داشته باشد سناریوی رشد شهر در مدل ارگانیک که تا دوره پهلوی و بخصوص قبل از اصلاحات اراضی دهه 40 بر توسعه فیزیکی این شهر حاکمیت داشته و تأثیرات آن بیشتر به صورت درونریزی جمعیت شهری بوده است. در این فرآیند غییرات ساختاری عموماً محتوایی بوده و الگوی رشد شهر فشرده مانده است.
سناریوی دیگری که شهر یزد در ربع قرن اخیر، در مرحله رشد شهری از سر گذرانده، مدل رشد غیر ارگانیک بوده است به لحاظ ارزانتر بودن قیمت زمین و مسکن در حاشیه شهر، مهاجرین تازهوارد که معمولاً از طبقه پایین هستند و پسانداز بالایی ندارند، بهناچار زمینهای حاشیه شهر را برای سکونت برمیگزینند و بسیاری از اوقات هم، ساختوساز آنها بدون مجوز و غیرقانونی صورت میگیرد یکی از جنبه هایی که باید در مورد گسترش افقی شهرها مورد مطالعه قرار گیرد،
