بخشی از مقاله
چکیده
ارتباط تنگاتنگ دو مبحث عفاف و حجاب با یکدیگر ایجاب میکند که در کنار سفارش فراوان قرآن نسبت به پاکدامنی، چگونگی لباس و پوشش هم تبیین شود. رعایت عفاف از آغازین روزهای نزول وحی در کنار احکام اولیه و ضروری اسلام مورد توجه بوده، درحالیکه بحث حجاب متأخر از آن بیان گردیده است. در این راستا در آیاتی از دو سورهی مدنی نور و احزاب به گونهای تدریجی، جزئیاتی از حجاب و پوشش ذکر شده است. این کار، گاهی با نهی از تبرج، آشکار کردن زینت و پرهیز دادن از اختلاط با نامحرم و زمانی با دعوت به استفاده از خمار و جلباب برای زنان انجام شده است. در عین حال، با توجه به گستردگی موضوع و مدخلیت عرف در آن، برداشت مفسرین آمیخته با ابهام و اختلاف نظر بوده است. از اینرو بدست آوردن همه جزئیات حجاب، نیازمند مراجعه به سنت و سایر منابع فقهی و با در نظر گرفتن شرایط عرفی و اجتماعی میباشد.
مقدمه موضوع حجاب از مباحثی است که بازخوانی پیوسته و بررسی چندباره آن چیزی از تازگی و اهمیت آن نمیکاهد، خصوصاً اینکه با موضوعات گوناگون دیگری همچون سنتهای جامعه، سلائق افراد در زمانهای مختلف و بحث از جایگاه زن و حضور او در جامعه گره خورده است. در قرآن تعداد قابل توجّهی از آیات به نوع ارتباط زن و مرد و عفاف و پاکدامنی اختصاص داده شده و به تکریم کسانی پرداخته که خود را از شهوت و لذایذ جنسی دور داشتهاند - قصص23-26/ ؛ انبیا91/ ؛ تحریم - 12/ و گاه دست به نکوهش کسانی زده که از این امر پرهیز نکردهاند، - هود - 77-78/ و دربرخی موارد به تنفر عرف جامعه از این اعمال اشاره نموده، - مریم27-28/؛ یوسف - 30/ و به طور کلی برای جلوگیری از هر عمل زشت و ناهنجار به صورت مطلق دستور به حفظ فرج داده است. - معارج29/؛ مؤمنون - 5/ از آنجا که نوع لباس، میزان پوشش و زینت انسان با اخلاق جنسی و حفظ عفاف ارتباط مستقیم دارد، این سؤال پیش میآید که قرآن چه موضعی در این زمینه دارد؟ در آیاتی از قرآن، چگونگی پوشش و محدوده آن بیان شده که بررسی ابعاد و احیاناً سیر تکاملی آن موضوع بحث در این نوشتار می-باشد.
.1 آیه تبرج در سوره مبارکه احزاب، آیاتی مربوط به حجاب وجود دارد؛ که دست کم، خطاب آن با زنان رسول اکرم - ص - است. یکی از آیاتی که مفسرین آن را درباره نحوه پوشش زن و حضور او در اجتماع میدانند، قسمتی از آیه سی وسه احزاب، معروف به آیه »تبرج« میباشد. نﱠ وَ لا تَبَرﱠجْنَوَقَرْنَ»فیتَبَرﱡجَ الْجاهِلِیﱠهِ الْأُولی« - و در خانههایتان قرار و آرام گیرید، و مانند زنان دوران جاهلیت پیشین ظاهر نشوید - . - احزاب - 33/ قبل از این آیه، سخن از موقعیت ویژه همسران پیامبر - ص - است که به دنبال آن دستور پاکدامنی و چگونگی تقوی و صحبت با نامحرم صادر شده و بعداً، در این آیه سخن از عدم تبرج آورده است. مفسرین قسمت ابتدایی آیه را که درباره در خانه ماندن و عدم تبرج زنان رسول اکرم - ص - است به حجاب، فرهنگِ حضور زن در جامعه و چگونگی پوشش ربط داده و درباره آن بحث کردهاند.
.1-1 شرح واژگان
-.1قَرْنَ1-1 قَرْنَ«» صیغه جمع مونث مخاطب و فعل امر است که در بیان آن اختلاف است؛ گروهی آن را از ریشهیوَقر«»، مصدر وقار، میدانند. - هواری، 1426، ج3، ص 322 ؛ فراهیدی، 1383، ج5، ص - 208 در این صورت »وقار« به معنی سنگین و آرام است؛ - طریحی، 1375، ج3، ص512 ؛ طبرسی،1372، ج8، ص - 558 و برخی هم احتمال داده قِرَناز«» به معنای »ماندن« باشد. - قرطبی، 1364، ج14، ص - 178 که در این صورت قِرْنَیاوَ»بُیُوتِکُنفِی« قَرﱠ،ازیَقِرﱡ«» و قَرَیاز«» است - زمخشری، 1407، ج3، ص - 537 - این خلاف رسم الخط شایع است - و قَرَنیا«» به فتح قاف از ریشهقرّ«»، مصدر قرار:قرّ»یقرّقراراً «است،که زمخشری گفته:قَرَن«» از اقررن که »راء« حذف شده وفتحه به ماقبل داده شده - زمخشری، همان - به معنای قرارگرفتن، آرام و ثابت ماندن در خانه است. - طبرسی، همان - - این مطابق رسم الخط شایع است -
1.تَبَرﱡجَن-2-1 تَبَرﱡجَ«» از برج، به معنی قلعه و دیوار بلند شهر میباشد؛ هنگامی که زن محاسن نیکو و صورت خود را آشکار کند میگویند؛
تَبَرﱠجت. - فراهیدی، 1383، ج6، ص - 114 همچنین گفته شده به معنای بروز و ظهور بوده و به اظهار زیباییهای زن نیز تبرج میگویند. - ابن فارس، 1404، ج4، ص - 192 به هر چیزی که زیبایی و عظمتی داشته و آشکار و مشخص باشد برج گویند. - ابن منظور، 1410، ج2، ص - 21 از قتاده و مجاهد نقل شده: »تبرج به معنای تبختر و خودنمایی در راه رفتن است« - طبرسی، 1372، ج8، ص - 588 و گفته شده،تبرّج به معنای ظاهرشدن در برابر مردم است، همانطور که برج قلعه ظاهر است. - طباطبایی، بیتا، ج16، ص - 309 .3-1-1 جاهلیه الأولی در این کهالْجاهِلِیﱠهِمنظوراز» الْأُولی« در یهآ چیست نظرات متعدّدی وجود دارد. طبق یک نظر، جاهلیت زمان پیامبر - ص - را جاهلیت اول میدانند و میگویند جاهلیت دیگری خواهد آمد. - قمی، 1363،ج2، ص193 ؛ مکارم شیرازی، 1374، ج17، ص - 291 چراکه اولاً: زنان آن عصر با تبرج و خود آرایی زمان قبل از اسلام آشنا بودند و اگر تبرجی هم داشتند بر اساس پیشینه زندگی خودشان است و لحن کلام به صورتی است که زنان، آن جاهلیت را میشناسند، و ثانیاً: چون دلیل روایی برای زمانهای دیگر نداریم تبادر به ذهن، همان زمان نزدیک به اسلام میباشد که فرهنگ و نحوه زندگیشان معلوم بوده است. همان طور که علامه طباطبایی هم میگویند: »کلمه جاهلیت اولی همان جاهلیت قبل از بعثت است و بیان موارد دیگر بدون دلیل است.« - طباطبایی، بیتا، ج16،ص - 462 .2-1 برسی محتوایی
سوره احزاب از سورههای مدنی است که سال پنجم هجری نازل شده - ابن عاشور، بیتا، ج21، ص - 245 و حوادث آن مربوط به سال دوم تا پنجم است که هنوز جامعه اسلامی، جامعه ای نوپا بوده و رسوم جاهلیت در آن رواج داشت. از این رو میبینیم برخی آیات این سوره در صدد از بین بردن رسوم جاهلیت میباشد. از جمله آیات 28 به بعد که فضای عصر جاهلی را گوشزد کرده و به اصلاح آن میپردازد. بنابراین باید در مورد آیات حجاب در این سوره به چند نکته توجه داشت -1 این آیات در زمانی نازل شد که مردم مدینه در ضعف بودند و هنوز قوت لازم اجتماعی، سیاسی و اقتصادی نداشتند. -2 از نظر فرهنگی هنوز بسیاری از رسوم جاهلیت در جامعه رواج داشت -3 سفارشات اساسی در باب عفت و پاکدامنی و مبانی زندگی اسلامی مثل دوری از زنا و حفظ فرج در مکه نازل شده بود. - قصص23-26/ ؛ معارج29/ ؛ مؤمنون - 5/ از این رو میتوان گفت این آیات در تکامل روند تدریجی آیات حجاب و با در نظر گرفتن موقعیت نوظهور اجتماعی و فرهنگی مردم
