بخشی از مقاله
چکیده
حجاب و عفاف به عنوان دو ارزش در جامعه بشري و به ویژه جوامع اسلامی مطرح است. همواره این دو واژه در کنار هم به کار برده میشوند. عفاف، حالتی درونی و نفسانی است که غرایز را تعدیل و تحت کنترل خود در میآورد و حجاب نیز به عنوان یکی از مهمترین عوامل ایجادعفّت در کنترل و تعدیل غریزه خودنمایی و جلوهگري در زنان میباشد حجاب نمادتفکّر و اندیشه دینی و یکی از احکام شناخته شده و تردیدناپذیر اسلامی است که اصل آن مورد وفاق همه مذاهب اسلامی میباشد . از دیدگاه قرآن میتوان آن را زبان عفاف نامید. به عبارت دیگر این دو، جدایی ناپذیرند و بدون یکدیگر معناي حقیقی و اصیل خود را از دست میدهند، حجاب بدون عفاف خود نوعی برهنگی فرهنگی در جهت گسترش فساد میباشد. از سوي دیگر رعایت حجاب بهترین راه اعلام عفت بوده و ثمره آن امنیت جنسی میباشد، همان امنیتی که امروزه حلقه مفقودهاي در جوامع غربی است. در حقیقت قرآن میگوید عفاف را حجاب به وجود میآورد. مقاله حاضر در صدد است ضمن تبیین مفاهیم و تعاریف حجاب و عفاف، رابطه منطقی این دو را با تکیه بر آیات قرآن کریم بررسی و تحلیل نماید.
واژگان کلیدي: عفاف، حجاب، قرآن کریم، ارتباط عفاف و حجاب.
مقدمه
پوشش در ادیان و اقوام پیش از اسلام بیسابقه نیست. گویا گرایش فطري انسان، او را به نوعی پوشش فرا میخوانده است. در برخی از اقوام و ادیان به سخت گیريهاي شگفتی نسبت به پوشش برمیخوریم - فتاحیزاده، 1379، - 18 بنابراین حجاب قبل از اسلام در ادیان و اقوام مختلف رواج داشته و اسلام مبدأ این رسم نبوده است و تنها تشریع حدود آن توسط اسلام صورت گرفته است. خداوند در قرآن کریم که آن را الگو و رهبر مسلمان قرار داده، بارها در آیات سوره نور و سوره احزاب به آن اشاره کرده و مسلمان را به رعایت حجاب واداشته است.اکنون پا را فراتر نهاده و ادعا میکنیم که پوشش ریشه در فطرت بشر دارد آنجا که قرآن میفرماید: »فلما ذاقا الشجرة بدت لهما سوآتهما و طفقا یخصفان علیهما من ورق الجنه« پس چون آن دو از ]میوه[ آندرخت]ممنوع[ چشیدند، [درختانِبهشت بر خود آغاز کردند. - اعراف: - 22 بر برهنگیهایشان بر آنان آشکار شد، و به چسبانیدن برگ ]هاى اساس این آیه زشتی برهنگی و کرامت پوشش، جزو فطرت انسان است - قرائتی، 1363، . - 41/4
و از آنجا که در تفکر اسلامی زن نیز در جامعه باید به عنوان یک انسان به صورتی بسیار جدي وارد شود، لازم است از خودنمایی و تجمل دست بردارد و لازمه اجتماعی بودناصولاًاین است که فرد کمتر به خود بپردازد و خود را چون قطرهاي در دریاي جامعه غرق کند. پس حجاب بهطور کلی یک مظهر اجتماعی و انسانی است و کسی که آگاهانه پوشش اسلامی را انتخاب میکند مظهر یک فرهنگ خاص و یک مکتب خاص است - حقگو،1377، - 59 بنابراین حجاب و پوشش زن نیز به منزله یک حاجب و مانع در مقابل افراد نامحرم است که قصد نفوذ و تصرف در حریم ناموس دیگران را دارند. همین مفهوم منع و امتناع درریشه لغوي عفت نیز وجود دارد؛ بنابراین، دو واژه »حجاب« و »عفت« در اصل معناي منع و امتناع مشتركاند .
تفاوتی که بین منع و بازداري حجاب و عفت است، تفاوت بین ظاهر و باطن است؛ یعنی منع و بازداري در عفاف مربوط به باطن و درون است؛ چون عفت یک حالت درونی است، ولی با توجه به اینکه تأثیر ظاهر بر باطن و تأثیر باطن بر ظاهر، یکی از ویژگیهاي عمومی انسان است؛ بنابراین بین حجاب و پوشش ظاهري و عفت و بازداري باطنی انسان، تأثیر و تأثر متقابل است؛ بدین ترتیب که هرچه حجاب و پوشش ظاهري بیشتر و بهتر باشد، این نوع حجاب در تقویت و پرورش روحیه باطنی و درونی عفت تأثیر بیشتري دارد و بالعکس هر چه عفت درونی و باطنی بیشتر باشد باعث حجاب و پوشش ظاهري بیشتر و بهتر در مواجهه با نامحرم میگردد. هر چند در بررسی آیات قرآنی اینگونه به نظر میرسد که قرآن کریم تأثیر حجاب را بر عفاف بیشتر نمایانده است و در واقع حجاب را عامل اصلی ایجاد عفت درونی معرفی میکند.
بنابراین، عفاف به عنوان یک فرهنگ، روش و منش مسلمانان را تبیین میکند و به آنها چگونه بودن و چگونه زیستن را آموزش میدهد. هر جامعه داراي فرهنگ معین و با اهدافی از پیش تعریف شده میباشد. فرهنگی که قرآن به جوامع اسلامی عرضه میکند، فرهنگ عفاف است که هدف آن امنیت جنسی زن و مرد و رسیدن به کمال مطلوب میباشد که بخش عظیمی از این فرهنگ با شکوه را حجاب تشکیل میدهد. به عبارت دیگر این دو، جداییناپذیرند و بدون یکدیگر معناي حقیقی و اصیل خود را از دست میدهند. ارتباط میان عفاف و حجاب، از جمله محورهایی است که هر چند در میان مباحث اخلاق جنسی بهگونهاي گذرا مطرح شده، اما تصور بر آن است، که این بحث ظرفیت و کارایی مستقل را دارد، که به زوایاي مختلف ارتباط این دو موضوع، گسستها و پیوستها، جایگاه اصالت و فرعی بودن و نقش بنیادین هر یک بپردازد.مقاله حاضر در صدد است تا از خلال بررسی این موضوع به این سؤال پاسخ دهد که: از بین دو مفهوم حجاب و عفاف کدام یک از اصالت برخوردار بوده و در پیدایش دیگري تأثیر بیشتري ایفا میکند؟
.1 مفهوم لغوي و اصطلاحی حجاب
حجاب و عفاف به عنوان دو ارزش در جامعه بشرى و به ویژه جوامع اسلامی مطرح است . همواره این دو واژه در کنار هم بهکار برده میشوند و در نگاه اول به نظر میآید هر دو به یک معنا باشند، اما با جستجو در متون دینی و فرهنگنامهها به نکته قابل توجهی می رسیم و آن تفاوت و در عین حال ارتباط این دو واژه است.حجاب در بعد لغوي در دو معناي اصلی به کار رفته است. یکی به مفهوم مانع وحایل میان دو چیز، خواه آن دو چیز از امور مادي واشیاي محسوس باشد و یا از امور معنوي و غیر محسوس - راغب اصفهانی،1412، . - 219در مفهوم دوم، حجاب به معناي پوشش و فاصله میان دو چیز معنا شده است؛ چنانکه ابن منظور مینویسد: »حجاب به معناي پوشانیدن است و اسم چیزي است که پوشانیدن با آن انجام میگیرد و به هرچیزي که میان دو چیز، جدایی میاندازد، حجاب گویند و هر چیزي که مانع از چیز دیگر شود او را حجب نموده است« - ابن منظور، 1988، . - 50/3
استعمال کلمه حجاب در مورد پوشش زن اصطلاحنسبتاً جدیدي است. در قدیمخصوصاً در اصطلاح فقها کلمه »ستر« که به معنی پوشش است به کار رفته است. - مطهري، 1353، - 64 امروزه مقصود از حجاب درکاربرد فقهی و اصطلاح فقیهان، پوشش ویژهاي براي زنان است که مانع و بازدارنده نگاه نامحرمان به او و یا مانع انگیزش تمایل جنسی مردان باشد.با توجه به معانی ذکر شده در مییابیم حجاب امري ظاهري و در ارتباط با جسم است، اگرچه این پوشش برخاسته از اعتقادات و باورهاي درونی افراد است ولی ظهور در نشئه مادي و طبیعی دارد یعنی پوشش ظاهري افراد و به ویژه زنانرا حجاب میگویند که مانع از نگاه نامحرم به آنان میشود.
.2 مفهوم لغوي و اصطلاحی عفاف
واژه »عفاف« به فتح عین مصدر مادهع» ف«میباشد که مصدر دیگر آن »ّ « و این دو به یک معنا میباشند و به جاي ِعف یکدیگر استعمال میشوند. کتاب »العین« عفت را اینگونه معنی کرده: »الغقهالکف عمایحلا«لُ »عفت، خودداري از چیزي است که حلال نباشد« - فراهیدي، 1405ق، - 92ابن منظور در تعریف واژه عفاف میگوید: »خودداري از عمل یا سخنی که حلال و نیکو نیست« - ابن منظور 1988،. - 253راغب اصفهانی میگوید: »العفقُهحصولُ حاله تَمنَع بهاغَلَبِهعن الشهوة«، »عفت حالت درونی و نفسانی استلنفﱠسِ که توسط آن از غلبه شهوت جلوگیري میشود« و در ادامه میگوید: »و اصله الاقتصار علی تناول الشی القلیل«، »اصل آن،اکتفا به بهره مندي کم از چیزي است« - راغب اصفهانی، 1412ق، . - 573
عفاف و عفت از اصطلاحاتی است که در علم اخلاق از آن بحث میشود و علما در تعریف آن آوردهاند: »عفت آن است که قوه شهویه در خوردن و نکاح از حیث کم و کیف مطیع و فرمانبر عقل باشد و از آنچه عقل نهی میکند؛ اجتناب کند و این همان حد اعتدال است که از دیدگاه عقل و شرع پسندیده است« - مجتبوي، 1364، . - 15/2عفت در حقیقت کنترل شهوت است و شهوت در لغت یک مفهوم عام دارد که هرگونه خواهش نفس و میل و رغبت به لذایذ مادي را شامل میشود اما شهوت یک مفهوم خاص هم دارد، که همان شهوت جنسی است.همچنین عفت نیز دو مفهوم دارد؛ مفهوم عام که عبارت است از خویشتنداري در برابر هرگونه تمایل افراطی نفسانی و مفهوم خاص آن خودداري از تمایلات افراطی جنسی است. به تعبیر دیگر عفاف در دو زمینه تحقق نمییابد:
-1 درجایی که فرد گرفتار افراط در پاسخگویی به نیازهاي جسمی و جنسی خود شده باشد و هر راه و روش و منشی را براي خود مجاز شمارد کهنهایتاً به بیآبرویی و بیشخصیتی وي منتهی میشود.
-2 در زمینهاي که فرد گرفتار تفریط شده باشد، یعنی براساس یک باور و پندار و یا انگیزهاي واهی و غیر منطقی و یا به دلیل بیماري وضعف قواي جسمی وجنسی، از هرگونه پاسخگویی به نیازهاي خود اجتناب کند و قواي خویش را باطل ومعطّل نگاه دارد. به اینگونه رفتار هم عفاف نمیگویند. لازم به ذکر است که در مبحث حاضر معناي اول از عفاف مراد است.
.3 رابطه عفاف و حجاب
براي دریافت این ارتباط باید به آیات حجاب و فضاي نزول آنها و نیز به ارتباط این آیات با عفاف نگاهی بیاندازیم: باید متذکر شویم که نزول حجاب در قرآن در چند مرحله صورت گرفته است.
.1-3 مرحله نخست، حجاب اختصاصی همسران پیامبر
ابتدا حکم حجاب در آیه زیر به صورت حکم اختصاصی بر همسران پیامبر نازل شد: »و إذا سألتموهن متاعا فسئلوهن من وراءِ حجاب ذلکم أطهر لقلوبکم و قلوبهن« - احزاب: » - 53چون از زنان پیامبرچیزي خواستید از پشت پرده از آنان بخواهید این براي دلهاي شما و دلهاي آنان پاکیزهتر است.« سبب نزول آیه را از قول ابوالفتح رازي که جامع دیدگاههاي مختلف است نقل میکنیم: »در سبب نزول آیه اختلاف کردهاند، انس بن مالک گفت : سبب آن بود که رسول - - زنی کرده بود، مقصود ازدواج پیامبر با زینب است
