بخشی از مقاله
چکیده -
انرژیهای تجدیدپذیر شامل منابع متنوع و مختلفی بوده که از انرژیهای طبیعی و قابل دسترس به وجود میآیند. این انرژیها صورتی آرمانی ندارند اما استفاده از آنها موجب کاهش مصرف فرآوردههای نفتی و اشتغالزایی شده و میزان آلایندگی محیط زیست را نیز کاهش می-دهد. چشمانداز استفاده از این انرژی در کشور ما نیز همانند سایر کشورهای توسعه یافته از اهمیت قابل توجهی برخوردار بوده، به گونهای که دولت در برنامه پنجم توسعه برنامهریزی لازم را صورت داده لذا با توجه به سیاستهای جهانی توسعه این انرژیها در کشور ما بمنظور حل مشکلات و ایجاد اشتغال اجتنابناپذیر خواهد بود.
بررسیهای صورت گرفته در این رابطه حاکی از این بوده که توسعه استفاده از انرژیهای نو میتواند نقش بسزایی در افزایش درجه امنیت سیستم انرژی کشور ایفا نماید. از بزرگترین پیامدهای این مصرف بیش از اندازه می توان به تغییر اقلیم اشاره کرد که بنا به نظر بسیاری از دانشمندان به عنوان بزرگترین دشمن بشر در قرن حاضر شناخته شده است. با روند رو به افزایش جمعیت شهری پیش بینی میشود در هزارهی اخیر تقرباًی نیمی از جمعیت جهان در شهرها ساکن باشند، یعنی در مکانهایی که بیشترین مصرف منابع و بیشترین تولید آلودگیها را دارند.
الگوی نادرست فعالیتهای انسان شهرنشین، در کنار توسعه ی نادرست شهرها باعث برهمخوردن نظم محیط زیست شده و بشریت را با مشکلات عدیدهای همچون کمبود انرژی رو به رو ساخته است. مشکلات زیست محیطی ناشی از کاربرد سوخت-های فسیلی و افزایش روزافزون تقاضای انرژی، رویکرد به انرژیهای تجدیدپذیر، توسعه و کاربرد این منابع را در دنیا هر روز ضروریتر می سازد. برنامههای تولید انرژی کشورهای توسعه یافته و در حال پیشرفت دنیا، به میزان قابل توجهی برروی انرژیهای نو متمرکز شده است.
در این مقاله ضمن معرفی نمونههای مختلف این نوع انرژی از جمله انرژی باد، انرژی خورشیدی ، انرژی زیست توده، انرژی زمین گرمایی و انرژی جاذبه ماه به بررسی میزان سهم کشور از این انرژیها، توسعه تکنولوژیهای روز انرژی تجدیدپذیر و تاثیر آن در ابعاد اقتصادی و اجتماعی، راهکارها و راهبردها در کشور پرداخته شده که امکان دسترسی به انرژیهای متنوع در کشور را میسر مینماید. لذا بر اساس دادههای موجود میتوان یک چارچوب برنامه مناسب استراتژیک برای توسعه این نوع انرژیها در کشور تدوین و اقدامات موثری را صورت داد.
-1 مقدمه
ارتباط بین انرژی و اقتصاد یک نگرانی اساسی در دهه 70 بود و در آن ایام ارتباط بین انرژی و محیط زیست اهمیت زیادی نداشت. دغدغههای زیست محیطی مانند باران اسیدی، سوراخ شدن لایه ازن و تغییر اقلیم و گرمایش جهانی در دهه 80 اهمیت پیدا کرد. از آن زمان توجه به این ارتباط بیشتر شد بطوریکه این موضوع آشکارتر شد که تولید، تبدیل، انتقال و مصرف انرژی همگی روی محیط زیست تاثیرگذارند.
این اثرات مخرب زیست محیطی حاصل انتشارات هسته ای، شیمیایی و حرارتی فرآیند هایی است که برای تامین منافع بشر کار می کنند. امروزه از یک سو جوامع صنعتی - توسعه یافته و در حال توسعه - و شهرهای بزرگ با مشکل آلودگی محیط زیست مواجهند و از سوی دیگر منابع، بویژه منابع انرژی از مهمترین مسائل جوامع بشری است و تحقق توسعه پایدار در گرو استفاده کارا از منابع انرژی است. به عنوان مثال اثرات زیست محیطی ناشی از انتشار آلاینده ها می تواند از طریق افزایش کارایی در استفاده از منابع و کاهش میزان انتشار کاهش یابد. این اقدام می تواند به حفظ و بقای منابع انرژی نیز کمک کند.
مسائل و مشکلات زیست محیطی گستره رو به رشدی را دارا بوده و شامل انتشار آلایندهها و عوامل تخریب و تباهی اکوسیستم ها در مقیاس ناحیه، منطقه و جهان میشود. برخی از این مشکلات حاد و قابل رویت هستند مانند مشکلاتی که برای سلامتی انسان بوجود میآید و برخی دیگر مشکلاتی هستند که موجب بروز احتمالی خطرات در آینده میشوند مانند پخش مواد خطرناک در طبیعت.
مشکلاتی که در طبیعت و محیط زیست بواسطه مصرف،تولید، تبدیل و انتقال انرژی حادث میشوند و بطور کلی انرژی در بروز آنها ایفای نقش میکند عبارتند از :
آلودگی آب و هوا، تخریب زمین، تشعشع رادیواکتیو، دفع مواد جامد، کیفیت هوا، باران اسیدی، تخریب لایه ازن، گرمایش و کلاً تغییر اقلیم جهانی.
امروزه از یک سو جوامع صنعتی - توسعه یافته و در حال توسعه - و شهرهای بزرگ با مشکل آلودگی محیط زیست مواجهند و از سوی دیگر، مواد اولیه و سوخت مورد نیاز جوامع بشری با شتاب روز افزونی در حال اتمام است. اثرات زیانبار مصرف بالای انرژیهای فسیلی، در آب وخاک و هوا نمایان شده و تلاش برای کاهش مصرف این انرژیها تاکنون نتوانسته راه حلی برای خروج از این مشکل باشد. تلاش برای حل این مسئله، دانشمندان و محققان را به فکر جایگزینی انرژیهای تجدیدپذیر و پاک، با انرژیهای رو به پایان و آلوده کننده فسیلی، انداخته است
بنابراین استفاده از انرژیهای نو جایگزین منابع انرژی متداول - سوخت های فسیلی - در آینده خواهد شد .[3] از این رو توسعه و گسترش انرژیهای تجدیدپذیر به تحقق اهداف توسعه اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی کشور کمک میکند و از عوامل اساسی در رسیدن به توسعه پایدار در هر کشوری است. استفاده از انرژیهای نو میتواند باعث کاهش وابستگی به منابع فسیلی، کاهش انتشار گازهای آلاینده ازبخشهای تولید و مصرف منابع انرژی و همچنین باعث کاهش انتشار گازهای گلخانهای - که تاثیر اساسی بر گرمایش جهانی دارند - و به تبع آن، حفظ امنیت و سلامت انسانها و محیط زیست شود.
انرژیهای تجدیدپذیر ساختار متفاوتی نسبت به تکنولوژی-های تولید انرژی متعارف دارند، زیرا فرایند توسعه در انرژیهای تجدیدپذیر دارای هزینههای سرمایه گذاری اولیه بالا و در مقابل هزینه تعمیر و نگهداری پایین است. در روشهای تولید انرژی از منابع متعارف، هزینههای سرمایه گذاری اولیه به نسبت پایین است.
مزایای متفاوتی برای توسعه کاربرد انواع انرژیهای تجدیدپذیر در کشور میتوانمتصور بود که عموماٌ وابسته به شرایط محلی، ویژگی منابع جایگزین و نگرانیهای اجتماعی است. در یک نگاه کلی مزایای انرژیهای تجدیدپذیر را به چهار دسته میتوان تقسیم کرد. دسته اول شامل مزیت زیست محیطی و کاهش آلایندههای زیست محیطی است.
دسته دوم شامل استقلال در تامین انرژی و تقویت امنیت ملی است. دسته سوم به نفع اقتصادی آن در کاهش هزینهها به طور عام مربوط می-شود و در نهایت مزایای مربوط به دسته چهارم شامل: منافع اقتصادی در معنای خاص است .
همچنین در یک دستهبندی گستردهتر میتوان از مزایای کاربرد انرژیهای تجدیدپذیر به موارد ذیل اشاره کرد .
افزایش امنیت ، عرضه انرژی ، کاهش میزان گرمایش جهانی ، تحریک رشد اقتصادی ، ایجاد اشتغال ، افزایش میزان درآمد سرانه ، افزایش عدالت اجتماعی ، حفاظت از محیط زیست در تمام زمینه ها ، بهره برداری از انرژیهای تجدیدپذیر همچنین باعث افزایش دسترسی به منابع انرژی پایدار و مطمئن برای مناطق روستایی و کمتر توسعه یافته میشود
لذا در توسعه انرژیهای تجدیدپذیر لازم است بیشتر به دیدگاه توسعهای این انرژیها توجه کرد تا صرفاً بعد اقتصادی و رشد محورانه آن. انرژیهای تجدیدپذیر، پاک، فراوان و قابل اعتمادند و در صورتی که به درستی از آنها بهرهبرداری شود به عنوان منابع انرژی پایدار نقش مهمی در رسیدن به اهداف توسعه پایدار کشورها بازی می کنند.
-1-1 حفاظت از محیط زیست لازمه تامین امنیت انسانی
مفهوم امنیت انسانی،غالباً با گزارش توسعه انسانی سازمان ملل در سال 1994 که توسط »محبوب الحق« تدوین گردیده، عجین است. البته این مفهوم قبل از این تاریخ نیز از سوی برخی از پژوهشگران حوزه امنیت منتشر شده بود. لکن از این تاریخ به بعد، مفهوم امنیت انسانی رواج میباشد که بخش عمدهای از اهداف سازمان با رهایی از ترس بیشتری یافت. هدف امنیت انسانی مرتبط کردن دو مقوله »رهایی از نیاز« ملل متحد را تشکیل میدهد.
منظور از عبارت رهایی از ترس، رهایی از خشونت و بلایای زیستمحیطی همچون گرمایش کره زمین یا سوراخ شدن لایه اوزون است و عبارت رهایی از نیاز به رهایی از فقر اشاره دارد. برقراری ارتباط مؤثر میان این دو مقوله از این جهت مهم است که خود انسان هم از فقر بیم دارد و هم خواستار صلح و حفاظت فیزیکی است . گزارش توسعه انسانی سازمان ملل، همچنین پیشزمینهای برای اجلاس شورای اقتصادی و اجتماعی در کپنهاگ گردید. در این اجلاس بحثهای مفصلی راجع به صلح انجام یافت که بر نگرانیهای اصلی نوع بشر متمرکز بود.[7] با بهرهگیری از یک نگرش نظام مند، این گزارش چهار ویژگی اصلی امنیت انسانی را شناسایی کرده است.
- امنیت انسانی، موضوعی جهانی است که همه مردم جهان اعم از فقیر و غنی را شامل میشود.
- اجزای امنیت انسانی به هم مرتبطند.
- امنیت انسانی از طریق پیشگیری به موقع بهتر تضمین میشود تا مداخله بعدی.
- امنیت انسانی مردم محور - انسان محور - است. این مفهوم به چگونگی زندگی مردم در جامعه با محدودیتها و فرصتهای آنان در شرایط صلح یا درگیری، ارتباط مییابد
نهاتاً،ی گزارش توسعه انسانی 1994، امنیت انسانی را از یک سو مصونیت از تهدیدات مزمنی نظیر گرسنگی، بیماری، گرمایش کره زمین و آلودگیهای شدید زیست محیطی میداند و از سوی دیگر حفاظت از بلایای ناگهانی و مضر در زندگی روزمره مردم تعریف میکند. این گزارش در تعریف خود هفت جنبه مهم از امنیت انسانی را در ابعاد شخصی، زیست محیطی، اقتصادی، سیاسی، اجتماعی، بهداشت و امنیت غذایی خلاصه میکند که از این بین تاکید ما بر بعد زیست محیطی امنیت انسانی و راههای حمایت از امنیت زیست محیطی با بیان لزوم جایگزین کردن سوختهای فسیلی با سوختهای تجدید پذیر خواهد بود.
-1-2 منابع انرژیهای تجدیدپذیر و ویژگیهای آنها
بطور کلی منابع انرژی را می توان به دو گروه تقسیم نمود. انرژی در منابع تجدیدپذیر از جریان تکراری یا پیوسته انرژی که در محیط زیست بطور طبیعی اتفاق می افتد بدست می آید، نظیر انرژی خورشیدی، انرژی باد، انرژی زمینگرمایی و جزر و مد دریا ولی انرژی در منابع تجدیدناپذیر از منابع استاتیکی که تنها میتواند با دخالت بشر آزاد شود و تا قبل از آن بصورت ذخیره است، تامین گردد. انرژی هستهای و سوختهای فسیلی از قبیل زغال سنگ نفت و گاز طبیعی در این گروه قرار دارند.
منابع انرژی تجدیدپذیر دارای مزایای بیشمار و بسیار مفیدی هستند که عبارتند از :
-1 منابع انرژی تجدیدپذیر عمر طولانی و چرخههای طبیعی داشته و برخلاف منابع انرژی تجدیدناپذیر نظیر سوختهای فسیلی حتی احتمال پایان این منابع نیز وجود ندارد و این مسئله تداوم مصرف انرژی را برای نسلهای بعد تضمین می-نماید.
-2 منابع انرژی تجدیدپذیر بخصوص انرژیهای بادی و خورشیدی بدلیل فراوانی و امکانات مناسب جغرافیایی دارای قابلیتهای بالایی در تولید انرژی هستند و استفاده از آنها میتواند موجب صرفهجویی در مصرف سوختهای فسیلی گردد.
-3 استفاده منحصر بفرد از نیروگاههایی با سوختهای فسیلی موجب ایجاد تمرکز در مناطق تولید انرژی خواهد شد ولی با استفاده از منابع انرژی تجدیدپذیر براحتی میتوان در هر محل با شرایط جغرافیایی مناسب اقدام به تولید انرژی نمود و این امر تولید غیرمتمرکز انرژی را در مناطق با جمعیت کم و پراکنده نظیر روستاها و جزایر میسر میسازد.
-4 منابع انرژی تجدیدپذیر برخلاف سوختهای فسیلی دارای ویژگی عدم تولید آلایندههای مختلف بوده و در صورت استفاده از این منابع کاهش آلودگی محیط زیست میسر می-گردد.
-5 استفاده از منابع انرژی تجدیدپذیر در کنار ایجاد مشاغل مختلف و اشتغالزایی میتواند موجب بهبود مدیریت مصرف بار در شبکه برق شده و در ساعات پرمصرف شبکه برای یاری رساندن به توان تولیدی نیروگاهها و کاستن از اضافه باردار شدن آنها مورد استفاده قرار گیرد.
بررسی تمامی موارد فوق گواهی بر افزایش بهرهوری انرژی همزمان با کاهش هزینهها و نیز بهبود کیفیت آن در صورت استفاده از منابع انرژی تجدیدپذیر است. با این وجود، استفاده از منابع انرژی تجدیدپذیر در کنار مزایای بیشمار دارای محدودیتهایی نیز هست که عبارتند از:
-1 با وجود هزینههای تعمیر و نگهداری پایین منابع انرژی تجدیدپذیر بدلیل هزینههای بالای سرمایهگذاری اولیه استفاده از این منابع انرژی گرانتر از سایر منابع انرژی بنظر میرسد.
