بخشی از مقاله
چکیده :
تشبیه،مهم ترین ابزاربیانی وبارزترین عنصرخیال درآفرینش تصاویرشاعرانه و زیرساخت برخی دیگرازصور خیال است. بابررسی تشبیه درآثارادبی،می توان به ارزش وجایگاه هنری این آثارومهارت پدیدآورندگان آن هاپی برد.»شجره الملوک« یکی ازآثارادبی منظوم، درباره تاریخ سیستان ازآغاز تادوره قاجار است که سه شاعر به نام های ؛صبوری، ناصح وظهیرآن راسروده اند
این اثردرقالب مثنوی وبه شیوه شاهنامه فردوسی سروده شده وازنوع آثار تاریخی - حماسی است.
ازآن جاکه سرایندگان آثارحماسی ازتشبیه به عنوان پرکاربردترین عنصرخیال درتصویرآفرینی ها، بهره می برندو مهارت وهنرمندی خویش راعرضه می دارند؛دراین پژوهش به بررسی انواع تشبیه وبسامد آن درشجره الملوک پرداخته شده و درپایان،تحلیل آماری ودرصدکاربردتشبیهات گوناگون آمده است تا ارزش ادبی وهنری این اثروتبحروسبک سرایندگان آن دردنیای گسترده علم وادب نمایان تر شود .
.1مقدمه :
تشبیه درلغت به معنای چیزی را به چیزی مانندکردن است. ذیل واژه تشبیه - دراصطلاح ادبی،»ماننده کردن چیزی است به چیزی،مشروط براین که آن مانندگی مبتنی برکذب باشد نه صدق،یعنی ادعایی باشد نه حقیقی.
علمای بلاغت برای تشبیه اهمیت بسیارقایل بوده ومعتقدندکه»ازرهگذرتشبیه می توان بسیاری ازامور متباین ومتضادراکه ازنظرحسی وتجربه عقلی دور از یکدیگرقراردارنددریک موضوع جمع کرد.
همچنین می توان»ماهیت،قومیت،آداب ورسوم هرقوم ومحی زندگانی وجغرافیای محلی ومحصولات و امورموجود هرناحیه وتاریخ صدورتشابهات رابه خوبی معلوم نمود.
بسیاری ازادبا براین عقیده اندکه هرچه وجوه اختلاف بین دوچیز بیشترباشد،تشبیه کردن آن ها به همدیگرارزش هنری بیشتری دارد؛زیرا این کارنشان می دهدکه هنرمندنسبت به ارتباط موجودمیان عناصرطبیعت واشیا،حساس تر است وحقایق نهفته رادقیق تردرک می کند
تشبیه به همراه استعاره ازپرکاربردتری ابزار های علم بیان و»هسته اصلی ومرکزی اغلب خیال های شاعرانه است.صورت های گوناگون خیال ونیزانواع تشبیه،مایه گرفته ازهمان شباهتی است که نیروی تخی ل شاعردرمیان اشیا،کشف می کند ودر صورمختلف به بیان درمی آورد
درتعریف خیال برخی ازپژوهندگان می گویند:»مجموعه امکانات بیان هنری که درشعرمطرح است وزمینه اصلی آن راانواع تشبیه، استعاره،اسنادمجازی و رمز وگونه های مختلف ارائه تصاویرذهنی می سازد.
فتوحی می گوید:»تخی ل وتصویر پردازی،عرصه تمرین آزادی وخلاقیت است واین عرصه مجالی است برای آدمی تا با قدرت سحرانگیزخیال درپدیده هاحلول کند وروح خودرا درآن بدمدوجهان را به دل خواه خویش بسازد وعالمی وآدمی ازنوبیافریند.
شیوه های تخیل درشاخه بیان ازعلوم بلاغی، موردبحث قرارمی گیردوعلم بیان چگونگی آوردن معنی واحد به طرق متفاوت را بررسی می کند.وچون مربوط به معناست،به زبان وملت خاصی محدود نمی شود؛بلکه وجهه جهانی دارد،بنابراین یک شاعر با بهره گیری ازابزارهای بیانی ازیک فطرت زبانی جهانی متابعت می کند.
بانگاهی به آثارپرشمارپهنه گسترده ادبیات فارسی درمی یابیم که تشبیه به عنوان عنصرکلیدی صورخیال موردتوجه بوده است. بنابراین بررسی آن می تواند خوانندگان ونسل های بعدرا باتفکر،اندیشه،میزان تبحروحتی لایه های پنهان ذهن سرایندگان ونویسندگان این آثارآشنا سازد.دراین پژوهش کوتاه وگذرابه بررسی انواع تشبیه به جهات مختلف وبسامدآن ها،پرداخته می شود تامهارت ومیزان تسل سرایند گان این منظومه درمیان آثارمنظوم ادبیات فارسی روشن شود.
»شجره الملوک«اثری منظوم درباره تاریخ سیستان ازکهن ترین روزگاران تاعهد فرمانروایی ملک بهرام خان کیانی - معاصرفتحعلی شاه قاجار - است.موضوع آن،تاریخ سیاسی سیستان وتحولات فرمانروایان بومی آن است که به »ملوک نیمروز«شهرت یافته اند.»متن شجره الملوک بین سالهای1206تا1221ق.یعنی فاصله و دوره حکومت ملک ناصرالدین تاملک بهرام خان کیانی دردو بخش ودو دوره سروده شده است.بخش اول آن راشاعری باتخلص»صبوری«درسال1206ق.آغازکرده ودرادامه،شاعردیگری باتخلص »ناصح« دراین کاربا اوهمراه شده ودرسال1207آن رابه اتمام رسانده اند.امابخش دوم آن راشاعردیگری باتخلص»ظهیر«درسال 1213 به دست می گیردوبه پایان می رساند.
»سرایندگان این اثر،کمتربه منابع مورداستفاده اشاره می کنندواشاراتشان معمولاگاه گاهی است.آن چه کاملاآشکاراست؛این است که هرسه سراینده،تحت تأثیرشاهنامه فردوسی بوده اند.این تأثیرراهم درقالب مثنویِ حماسیِ آن - بحرمتقارب مثمن محذوف - به روشنی می توان دید وهم این که مضمون فرهنگی وسیاسی موردنظرآن ها نیزارجاع به فرهنگ و استمرارپادشاهی ایرانی درسلسله ملوک سیستان ازطریق همانندسازی بامضمون مندرج درشاهنامه بوده است.
.2 پیشینه تحقیق :
درباره تشبیه وکاربردانواع وجلوه های گوناگون آن درمتون نظم ونثر فارسی پژوهش های بسیاری درقالب پایان نامه یامقاله انجام گرفته است. ذکرهمه آن ها، ازظرفیت وحوصله این پژوهش خارج است. اما به عنوان نمونه می توان به موارد زیراشاره کرد؛
الف:پایان نامه ها:بررسی انواع تشبیه واستعاره درغزلیات امیرحسن سنجری،تشبیه دردیوان خاقانی ازمحمد حسین دهقانی فیروز آبادی.
ب:مقالات:بررسی تحلیلی سیرانواع تشبیه با تکیه بر نه کتاب بدیع و بیان از حکیمه دبیران، بازتاب تشبیه در شعر کودک ازمظاهر نیکخواه، بررسی ساختارهای تشبیه درغزلیات شمس ازمسعود روحانی، سیرتشبیه درشعر کودک ونوجوان از شکرالله پورالخاص نوکنده ای.
.3ضرورت تحقیق:
ازآن جاکه این اثرنادر،همانند شاهنامه فردوسی بالحن ووزن حماسی سروده شده است ودرآثارحماسی ازابزار بیانی تشبیه برای تصویرسازی وبرجسته نمودن صحنه های رزمی،سیاسی وتاریخی استفاده می شودتا حالات پهلوانان و شخصیت های قهرمانی جذاب تر وباشکوه تر باشندوچون»هدف اصلی درتشبیه را، اغراق ومبالغه دانسته اند - «علوی مقدم، - 212 :1384 و»اغراق و مبالغه جزوذات آثارحماسی است.
بنابراین با نظربه جایگاه بنیادین ودرخورتوجه تشبیه درآثار حماسی واهمیت آن ازجهت آن که زیرساخت برخی از ابزارهای بیانی دیگرماننداستعاره ومجاز نیزبه تشبیه برمی گردد،جا داردکه این عنصرخیال دراین اثر ادبی وتاریخی مورد مطالعه و بررسی قرار گیرد.چراکه تاکنون درباره صورخیال و به خصوص تشبیه درشجره الملوک هیچ گونه کارتحقیقی انجام نگرفته است وازاین جهت این پژوهش بدیع وتازه می نماید.لازم به ذکراست که درارجاع ابیات، چون درمتن،ابیات شماره گذاری نشده است؛ لذا، اعداد سمت راست خط مورب، شماره بیت و اعداد سمت چپ، شماره صفحه را نشان می دهد.
