بخشی از مقاله
چکیده:
صور خیال را نه تنها بر مبنای بررسی آنها در آثار ادبی؛ بلکه بر اساس انواع ادبی نیز میتوان مورد بررسی قرار داد. این که در هر یک از انواع حماسی، غنایی، عرفانی و...، هرکدام از گونهها و اقسام صور خیال از چه جایگاه و چه بسامدی برخوردارند، هم میتواند از حیث تعیین ویژگیها و مختصات انواع ادبی مفید واقع گردد و هم میتوان با استفاده از این مباحث، جایگاه یک اثر ادبیِخاصّ را بر اساسِنوعِ ادبی که به آن تعلق دارد، مورد نقد و ارزیابی قرار داد.
در این مقاله با توجه به این که »تشبیه« و »استعاره«، در نوع ادبی حماسه و منظومههای حماسی، نسبت به سایر اقسام صور خیال - مجاز و کنایه - ، موقعیت متفاوتتری داشته و بسامد و تنوع کاربرد هر یک از آنها نیز در تشخیص میزان پایبندیِ سراینده به معیارهای حماسهسرایی و تعیین ارزش ادبی منظومهها نقش مهمی ایفا میکند، منظومه حماسی »جهانگیرنامه«، سروده قاسم مادح - اواخر قرن ششم و یا قرن هفتم ه.ق را مورد بررسی قرار داده و در مجموعجایگاه، و موقعیّت ایندوصورتِ برجسته خیال در این منظومه را با ژانر حماسه تطبیق دادهایم.
-1 مقدمه
نقد و بررسی آثار ادبی از منظر علوم بلاغی، بحث گستردهای است که همواره میتوان به آن پرداخت و در باب آن قلمفرسایی کرد.کثرت شمار تألیفاتی که در این زمینه موجود است و تحقیقات و پژوهشهایی که مرتباً در پیوند با موضوع بلاغت انجام میپذیرد، نشان دهنده اهمیت و جایگاه علم بلاغت و نقد بلاغی در حوزه مطالعات و بررسیهای ادبی است.
رویکرد نقد بلاغی - rhetorical criticism - که امروزه در نقد ادبی معاصر از زیرمجموعههای نقد کاربردی یا خوانندهمدار - pragmatic criticism - محسوب میشود - شمیسا، - 48 :1393، رویکردی است که در آن، »تأکید بر شیوهها و استراتژیهای هنرمندانهای است که بر خواننده تأثیر میگذارد و توجه او را به خود جلب میکند.« - همان: همان صفحه - . صورت قدیمی این رویکرد، هماننقد» فنّی« است که منظور از آن، بررسی صور خیال و صناعات و فنون ادبی میباشد.
بحث از صور خیال در آثار مختلف ادبی از جنبههای مختلف، حائز اهمیت است که از مهمترینِ آنها فواید سبکشناختی است. به این معنی که از طریق بررسی صور خیال دراشعارِشاعرانِ یک دوره ادبی، میتوان پارهای از ویژگیهای سبک فردی و دورهای را استخراج کرد. نظیر تحقیق جامع و ممتّعی که دکتر شفیعی کدکنی در کتاب »صور خیال در شعر فارسی«، دربارهتطوّر ایماژهای شعر فارسی سبک خراسانی، بر اساس تقسیم آن به چند دوره ادبی و با توجه به صور خیال در شعر برجسته-ترین شعرای هر دوره انجام دادهاند.
از دیگر جنبههای جذّاب و مفید تحقیق در صور خیال که خود میتواند به عنوان رویکردی خاص در این گونه پژوهشها محسوب شود، بحث جایگاه و بسامد هرکدام از گونهها و اقسام صور خیال در هریک از انواع ادبی است. این رویکرد، خود از دو جهت میتواند سودمند واقع شود:
نخست این که بررسی کیفیت و بسامد صور خیال در هر دسته از آثار ادبی که زیر مجموعه ژانر و نوع ادبی خاصّی قرار میگیرند، در تعیین ویژگیها و مختصات و ارایه مشخصات دقیقتر و علمیتر برای هر یک از انواع ادبی - حماسی، غنایی، تعلیمی و... - ابزاری سودمند و راهشگاست؛ که البته برای این منظور باید »شاهکارهایراادبیملاک« و معیار قرار داد.
امّا جنبه دوّمِ اهمیتِ بررسی صور خیال در آثار ادبی از منظر بحث انواع ادبی، این است که بحث از جایگاه و بسامد هریک از اقسام مختلف صور خیال درهر اثر ادبی - به طور منفرد و مجزّا - ، به نوعی، در تعیین ارزش ادبی آن اثر و نقد و ارزیابی آن، میتواند مورد استفاده واقع گردد. به این معنی که با توجه به بسامد و کیفیّت کاربرد اقسام مختلف صور خیال در یک اثر ادبی و تطبیق آن با صور خیال رایج در آن »نوع ادبی « که اثر ادبی مورد نظر، زیر مجموعه آن نوع قرار میگیرد، می توان میزان پایبندی پدیدآورندهاثر را با معاییرِ مربوط به آن نوع ادبی، تشخیص داد و این امر، در تعیین ارزش ادبی آن اثر، نقش مهمی ایفا میکند.
در این پژوهش نیز،ما بر آنیم تا با بررسی عناصر تصویرسازِ تشبیه و استعاره، منظومه حماسی »جهانگیرنامه«، سروده قاسم مادح - اواخر قرن ششم و یا قرن هفتم ه.ق - ؟ - - را مورد نقد قرار داده و ارزش و جایگاه این منظومه حماسی را از نظر چگونگی کاربرد این دو عنصر خیال ارزیابی نماییم.
-1-1 پیشینه تحقیق
در رابطه با بررسی صور خیال در منظومههای حماسی، تاکنون پژوهشهای متعدّد و متنوعی در قالب کتاب، مقاله و پایاننامه تحصیلی صورت پذیرفتهاست که برخی از این پژوهشها به طور مستقل به این موضوع اختصاص داشته و در برخی دیگر نیز، قسمتی از مباحث آن را تشکیل میدهد.
از جمله آثاری که به طور مستقل در پیوند با موضوع صور خیال در آثار حماسی پدید آمدهاست، باید از کتاب »تصاویر خیال در شاهنامه فردوسی«، نوشته دکتر جلیل تجلیلنام، بُرد که اثری موجز و کم حجم است و به طور خلاصه و فشرده، شواهد و نمونههایی از کاربرد هریک از صور خیال - تشبیه، استعاره، مجاز و کنایه - در شاهنامه ارائه نمودهاست.
در سالهای اخیر، تعدادی از پایاننامههای تحصیلی نیز، به موضوع بررسی صور خیال در آثار مختلف ادبی اختصاص یافتهاند که بررسی صور خیال در منظومههای حماسی نیز، در میان آنها به-چشم میخورد. در این تحقیقات که معمولاًسیارب به هم شباهت دارند، ابتدا به ضرورتِ موضوع، در چند فصل از پایاننامهبه، طور مبسوط و مفصّل، بحث از انواع صور خیال و تقسیمات آنها مطرح می-گردد.
