بخشی از مقاله
چکیده
داستانهاي منظوم عاشقانه در حقیقت دریایی از اقیانوس بیکران ادبیات غنایی - طططyع - 2 در ادبیات فارسی است. علیرغم ارائه نمونههایی منحصر به فرد در موضوعات مختلف، در حوزه ادبیات عاشقانه که به صورت منظومه داستانی عاشقانه، به شکل غزل، قصیده و مثنوي ارائه شده است. منظومه ویس و رامین به عنوان نمونهاي زیبا و ماندگار در ادبیات فارسی محسوب میشود. این منظومه اثر فخرالدین اسعد گرگانی هر چند اولین منظومه ادبیات عاشقانه نیست، اما به عنوان یک منظومه تاثیرگذار در ساختارهاي غنایی منظومههاي عاشقانه بعد از خود محسوب میشود.تاثیرپذیري نظامی در داستان خسرو شیرین از وي، حفظ ساختاراساطیري، استفاده از وزنی متفاوت با منظومههاي قبل از خود و موارد دیگر، این داستان را به منظومهاي شایسته توجه بدل نموده است. این مقاله برآن است تا جایگاه و تاثیر داستان ویس و رامین را چه قبل از سرایش و چه بعد از آن تا حدود قرن هشتم به عنوان یکی از داستانهاي مطرح ادبیات فارسی بررسی نماید و به دوستداران ادبیات فارسی این نکته را خاطر نشان کند که نباید از نقش این منظومه به عنوان یک اثر تأثیرگذار در ادبیات فارسی غافل بود.
کلیدواژهها: ادبیات عاشقانه، ویس و رامین، ادبیات فارسی
مقدمه:
ادبیات غنایی به عنوان یکی از گونهها و بنمایههاي ادبی در میان همه ملل مختلف جهان، یکی از غنیس ترین محتواي ادبی را تشکیل میدهد و در طول تاریخ همواره به عنوان یک ژانر ادبی پرطرفدار و ریشهدار بیان کننده جان آرام و احساسات، شاديها و ناکامیها در هر عصري در هر قوم و زبانی محسوب می شود. با رشد ادبیات فارسی دري در دربار سامانی رفتهرفته این گونه ادبی چه به صورت تلفیقی در سایر ژانرهاي ادبی نظیر حماسه و داستانها و چه به صورت مستقل وچه به صورت منظومه بلند ارائه گردید. داستانهاي عاشقانه که سابقه آن به دوران ایران باستان میرسد، در دورة بعد از اسلام نیز هرچه به این سو میآید، بیشتر مورد توجه و اقبال قرار میگیرد.
ریشههاي این داستان ایرانی است که برخی از آنها ساختار اسطورهاي نظیر همین داستان ویس و رامین و یا داستانهاي عاشقانهاي چونزال و رودابه در شاهنامه فردوسی، که مربوط به دوره اشکانیان است یاریشه تاریخی دارند یعنی قهرمانان آن در تاریخ قابل تشخیص است، همانند داستان »خسرو و شیرین« ویا به دوران بعد از اسلام مربوط میشوند مانند داستان »محمود ایازام.« ا برخی از این داستانها هم از ادبیات ملل دیگر وارد زبان فارسی شده و بعد از اندك تغییري به حیات خود ادامه میدهند مانند داستانهاي »وامق و عذرا« و »سلامان ابسال« که ریشه یونانی دارند و یا چون داستان »ورقه و گلشاه« و داستان »لیلی و مجنون« که ریشه عربی دارند و البته برخی از این داستانها هم از طریق ادبیات مذهبی وارد شدهاند و ریشه اصلی آنها عبریست و منشاء اصلی آنها تورات و سپس قرآن است.
1مانند داستانهاي »یوسف و زلیخا« و »سلیمان و بلقیس« که منظومههاي چندي در این خصوص سروده شدهاند. بعدها در دورة صفوي داستانهاي عاشقانهاي که منشاء هندي دارند، وارد زبان و ادبیات فارسی شدهاند. سرایش منظومههاي عاشقانه مستقل از قرن پنجم شروع شده است. زمانی که عنصري سه منظومه وامق و عذرا، » سرخ بت و خنگ بت « و» شاد بهر و عین الحیات « را سرود، همزمان با او البته داستانهاي عاشقانهاي که به عنوان داستانهاي فرعی محسوب میس شدند در داخل شاهنامه بود نظیر داستانهاي »زال و رودابه«، »رستم و تهمینه«، » بیژن و منیژهو...« اما ما فقط میتوانیم سه داستان منظومه عنصري بلخی را که در سطور فوق ذکر شدهاند را به عنوان نخستین داستانهاي عاشقانه قلمداد کنیم که هیچکدام از آنها به طور کامل به دست ما نرسیده است و تنها ادبیات پراکندهاي از آنها باقی مانده است.
اما در همان قرن پنجم مثنويهاي» یوسف و زلیخا« اثر شاعر نامعلوم که به غلط به فردوسی منتسب شده بود، و »ورقه و گلشاه» «عیوقی« به عنوان منظومه کامل عاشقانه باقی مانده است ازبررسی و تاثیر این دو منظومه نباید غافل شد. چرا که پس از سرایش این منظومه پنجگانه از میان داستانهاي »سرخ بت و خنگ بت« و »شاد بهر و عین الحیاتتقریباً« رو فراموشیبه گذاشتند. اما از داستانهاي »وامق و عذرا«، »ورقه و گلشاه« و »یوسف و زلیخا« تقلیدهاي متعدد و روایت هاي گوناگون شده و به طوري که به ترتیب از »یوسف و زلیخا22« بار، »وامق و عذرا16 « بار و »ورقه و گلشاه1« نظیره سروده شده است. - ذوالفقاري1382، - 87 و آنچه جالب توجه است منشاء هیج یک از این داستانهاي سه گانه ایرانی نیست و به ترتیب یونانی، عربی و عبري است.
به هر صورت ما در ادبیات فارسی نزدیک به 300 منظومه عاشقانه سراغ داریم،که منظومه »ویس و رامین« فخرالدین اسعد گرگانی نیز یکی ازآن منظومهها محسوب میشود. هرچند که در قرون دهم و یازدهم دو شاعر به نام هاي نامی اصفهانی و لامعی نیز منظومه هایی به نام »ویس و رامین« سروده اند، اما چون از آنها نشانی باقی نمانده است امروزه منظومه »ویس و رامین« به عنوان یکی از منظومههاي شاخص وتاثیرگذار محسوب میشود. منظومه عاشقانه ویس و رامین در حدود 9000 بیت دارد. این منظومه علاوه بر بیان شیوا و پر شور و بی تکلف، از نظر اشتمال بر لغات و ترکیبات قدیمی و به کار بردن امثال و اشارات به آداب و رسوم و خرافات قدیم حائز اهمیت و از ماخذ مهم فرهنگ عامه در ایران به شمار میرود. ضمن مطالعه این اثر، به ابیاتی بر می خوریم که رنگ و بویی از امثال و حکم دارند و بسیاري از آنها سایر و رایج است.
فخر الدین اسعد گرگانی از شاعران متعلق به قرنپنجم است که به جز ویس و رامین اشعار پراکندة دیگري از وي باقی مانده است.اگر نگاهی تاریخی به این منظومه داشته باشیم به خواجه عمید ابوالفتح مظفر نیشابوري- حاکم اصفهان می رسیم، که از فخرالدین به نظم کشیدن اثر را درخواست کرد. از آنجا که اثر منثور اصلی به زبان پهلوي بود، بعضی از کلمهها و ترکیبهاي پهلوي به شعر فخرالدین راه یافتهاست: چون دژخیم، دژپسند و دژمان. اما به طور کلی این منظومه ساده، روان و از لغات عربی نا مأنوس خالی است. این کتاب در فاصله سالهاي 432 تا 446 ه.ق 1054 - م - به نظم درآمدهاست. - گرگانی 1390، - 3
و اما از نگاه استاد عبدالحسین زرین کوب، مثنوي »ویس و رامین« از متن یک لهجه فهلوي ترجمه شده است نه از زبان پهلوي و هم ایشان معتقدند: »ماجرا ها و سرگذشت هاي عاشقانه در این داستان، چندان پر شور و بی تکلف و عاري و بی ریا است که جستجوي اصلی کهنه و حتی جستجوي اصلی تاریخی و و اقعی براي آن زاید به نظر می رسد. « - زرین کوب 1362، - 37نباید فراموش کرد که ابوبکربن زکی قونیوي ملقب به صدر صاحب کتاب روضهالکتاب از اعقاب و نسل فخرالدین اسعد گرگانی بوده است در سال 694هق در قونیه وفات یافته است - صفا1371ج 3/2، - 1226هدف این مقاله آن است که اهمیت و نقش این منظومه در تثبیت ادبیات غنایی عاشقانه و ساختارهاي غنایی آن را بررسی کرده و یادآوري نماید که این یکی از مواردي است که میبایست بیش از این مورد توجه همگان قرار گیرد.
پیشینه تحقیق:
هرچند دربارة منظومه »ویس و رامین« فخرالدین اسعد گرگانی مقالهها و نوشته هایی از سوي محققین بنام چون »مینورسکی« ، » بدیع الزمان فروزانفر«، »صادق هدایت«، »مجتبی مینوي« و »دکتر محمد جعفرمحجوب1« نوشته شده است و همچنین عدهاي نیز سعی و تلاششان بر این بوده است که به بررسی-1 از کتاب ویس و رامین چهار چاپ انتقادي منتشر شده است که آخرین آنها به همت دکتر محمد روشن با مقابله متن هاي انتقادي پیشین منتشر شده است که مشخصات کتابشناسی آن ها چنین است:
•ویس ورامین به سعی و اهتمام مجتبی مینوي، انتشارات معارف، 1314، تهران
•ویس و رامین با مقدمه و حواشی و تعلیقات، دکتر محمد جعفر محبوب، نشر اندیشه، 1337، تهران
• ویس و رامین به تصحیح ماگالی تودوا و الکساندر گواخاریه، بنیاد فرهنگ ایران، 1349، تهران
