بخشی از مقاله
چکیده
کتاب تفسیر مخزن العرفان بانو امین از جمله آثار تفسیری است که به لحاظ روش خاص تفسیری بانو و تأثیر آن در منابع بعدی نیز اولین کتاب تفسیری جامع و کامل که توسط یک بانو نگاشته شده مورد توجه است. بررسی درون متنی تفسیر مخزن العرفان و نگاهی برون متنی و ارزیابی پیامد وبسامد آن به جهت بررسی میزان تأثیر در آثار دیگر و ارجاعات به این اثر، نمایانگر ضرورت بررسی این کتاب است.
نوشتار پیش روی به روش توصیفی و تحلیلی و با گردآوری اطلاعات به شیوه کتابخانه ای به بررسی روش تفسیری بانو امین و پیامد آرای تفسیری وی در آثار پسین می پردازد. بر اساس یافته های تحقیق حاضر، تفسیر مخزن العرفان گرچه در ابتدا و با توجه به عنوان کتاب، روش عرفانی را برمی تابد، اما با دقت در روش تفسیری بانو می توان استفاده روشمند از روش های دِرایی - اجتهادی - ، عرفانی و روایی را مشاهده کرد.
بررسی منهج تفسیری، گرایش تفسیری و ویژگی های مکتب و مدرسه تفسیری بانو امین نمایانگر قابلیت طرح پیشنهادی »مکتب یا مدرسه تفسیر ترکیبی بانو امین«را فراهم می سازد. روش تفسیری در این کتاب، آمیزه ای از روش های قرآن به قرآن، عقلی، نقلی، اجتهادی، علمی و بطنی است. بررسی میزان تأثیرگزاری بانو در اتخاذ روش های تفسیری در تفاسیر پسین پس از بررسی بسامد کتاب تفسیر مخزن العرفان در آثار متأخر و نگارش مقالات متعدد با محوریت این مفسر و تفسیر نیز بیانگر خاص بودن روش تفسیری وی بوده و از دیگر دستاوردهای مقاله است.
مقدمه
نصرت بیگم فرزند محمد علی امین التجار از نوادگان علامه، سید معصوم حسینی خاتون آبادی بود که در سال1274ش1312/ ق در اصفهان در خانواده ای تاجر و متمول به دنیا آمد. بانو امین در خرداد ماه سال 1362ش1403/ق درگذشت و در مقبره اختصاصی در اصفهان به خاک سپرده شد. وی هشت کتاب و نخستین مدرسه علمیه بانوان در جهان اسلام و دبیرستان دخترانه ای از خود بر جای گذاشت.
زیست نامه شخصی و علمی بانو امین نشانگر آن است که وی با وجود محدودیتهای اجتماعی و عدم امکانات جهت علم افزایی با انگیزه، تلاش و استقامت به مقام رفیع علمی دست یافته است. وی از جمله بانوان برجسته دوران در حوزه های تفسیر، فقه و عرفان بوده و افزون بر کمالات عرفانی و علمی از شخصیت استوار و محکمی برخوردار بود و با وجود باورهای مسلط بر زمانه خویش، تبعیض جنسیتی حاکم بر زمانه در عرصه دانش اندوزی را زیر سؤال برد.
صاحب کتاب اعیان الشیعه وجود بانو امین را از امتیازات منحصر به فرد شهر اصفهان دانسته است. - امین، 1347، ص - 90 بانو امین با تواضع در بخش نام مؤلف از تعابیری مانند »بانوی ایرانی« و یا »به قلم کمترین خادمه از خدام آل رسولااللهو کوچکترین ذرّه از ذرای بتول و اَمه من اِماء االله تعالی« به جای نام خویش در کتاب هایش استفاده میکرد و حتی هرگز بانوی اصفهانی به کار نبرد. منظومه فکری و اعتقادی بانوامین - ره - بر اساس مبانی و اصولی که خاستگاه قرآن دارد شکل گرفته بود از این رو تعریف ایشان از مقولههای مهم دارای چارچوب مشخص و تعریف شده است.
گفته می شود وی بدون هیچ ارتباطی با نحلههای پیشین و نوپدید فمینیستی در بیش از نیم قرن پیش، مبحث جایگاه و شخصیت زن در اسلام، اشتغال زن، تعالی معنوی فردی، حضور اجتماعی متناسب با اصول و مبانی دینی و نقشهای تأثیرگذار زنانه را به شکل علمی و زیبایی ترسیم نموده است. - ر.ک: مهریزی، 1385، ص - 23-16 مقاله حاضر با هدف شناخت و معرفی دقیق تر بانو امین و روش تفسیری او و تعیین میزان تأثیر تفسیر وی بر دیگر آثار، در صدد پاسخگویی به این سؤال است که روش و گرایش تفسیری بانو و اختصاصات تفسیر وی چه بوده است. به نظر می رسد با بررسی این سه گزینه در تفسیر بانو بتوان قابلیت تبدیل روش تفسیری وی به یک مکتب تفسیری را مطرح نمود.
پایان نامه »روش بانو امین در تفسیر مخزن العرفان« نوشته اعظم عابدیان، پیشینه اصلی نوشتار حاضر است. این پایان نامه در سال 1384 در دانشگاه قم دفاع شد و در سال 1396 به صورت کتاب چاپ شد، در فصل دوم کتاب که ارتباط مستقیم با موضوع مقاله حاضر دارد مبانی، روشها و گرایشهای تفسیری مخزن العرفان کاویده شده است. این اثر شامل سه بخش است؛ ابتدا به دیدگاه بانو امین در خصوص دو واژه تفسیر و تأویل و مباحثی پیرامون آن دو پرداخته شده و سپس مبانی بانو امین در تفسیر همچون، حجیت ظواهر قرآن، بواطن قرآن، حجیت اخبار آحاد و وحیانی بودن الفاظ قرآن به بحث نهاده شده است. بخش دوم به بررسی روش تفسیری مخزن العرفان اختصاص دارد.
از آنجا که روش تفسیری در سایه مستندات مورد استفاده مفسر تعیین می شود در این بخش مستندات تفسیری بانو امین همچون قرآن، روایات، قواعد ادبی- زبانی، قواعد عقلی و کشف و شهود مورد بررسی قرار گرفته و این نتیجه به دست آمده که نویسنده از تمامی این منابع در کنار هم استفاده نموده، از این روی نمی توان روش خاصی را برای این تفسیر برشمرد. بخش سوم به گرایش های تفسیری مخزن العرفان پرداخته و جهت گیری های مختلف اجتماعی، تربیتی، اخلاقی، عرفانی، فقهی، کلامی و فلسفی در این تفسیر ارزیابی شده است.
با وجود این جهت گیری های مختلف به نظر می رسد به گرایش خاصی نیز در این تفسیر نمی توان اشاره کرد؛ چرا که بانو امین به هیچ یک از این گرایش ها به طور خاص و ویژه به نحوی که تمام تفسیر او را تحت تأثیر قرار دهد نپرداخته، گرچه جنبه های اجتماعی، تربیتی و اخلاقی نسبت به سایر جنبه ها در این تفسیر کمی مشهودتر است. پایاننامه مقایسه روش تفسیر مخزن العرفان و کشف الاسرار نوشته زینب کرمی چمه دفاع شده در سال 1393 که به بررسی مقایسه ای روش تفسیری مخزن العرفان بانو و کشف الاسرارملا صدرا پرداخته و وجوه اشتراک و تمایز این دو تفسیر در آن بررسی شده است.
بر اساس یافته های این پژوهه، مفسر مخزن العرفان ضمن بهره گیری از روش تفسیری قرآن به قرآن و قرآن به سنت ، از روش های کلامی، فلسفی ، ادبی ، عرفانی ، عقلی ، فقهی و... بهره گرفته و همچنین در تفسیر آیات از احادیث صحیح بهره گرفته و اسرائیلیات در تفسیر وی راه نداشته و نیز در تفسیر و تبیین آیات صفات از عقل بهره گرفته وحمل آنها را بر ظاهر آیات از لحاظ عقلی محال می داند و مفسر کشف الاسرار نیز علاوه بر بهره گیری از روش تفسیری قرآن به قرآن ، قرآن به سنت ، از روش تفسیری کلامی، فقهی، عرفانی و ادبی نیز بهره گرفته اما در تفسیر خویش از نقل اخبار و احادیث مجعول و اسرائیلیات در تفسیر آیات پرهیز نداشته است .
جدیدترین اثر با موضوع روش تفسیری بانو امین، پایان نامه - سطح » - 3روش تفسیری بانوی امین در مخزن العرفان« نگاشته معصومه رستگارنسب با راهنمایی حجتالاسلام محمدحسین ذوالفقاری است که در اول اردیبهشت 1397 دفاع شد. در مقاله »روش شناسی تفسیری بانو امین« نگاشته نرگس عبدالحمید نیز در مقاله »تفسیر مخزن العرفان و مفسر آن« نوشته دکتر نهله غروی - سال - 1378 به دانش و روش تفسیری وی به طور خاص پرداخته شده است و پیشینه مقاله حاضر خواهد بود.
