مقاله تحلیل انواع تشبیه در غزلهای حکیم شفائی اصفهانی

بخشی از مقاله

چکیده
حکیم شفائی اصفهانی، حکیم و شاعر دربار شاه عباس صفوي در سده دهم هجري قمري، یکی از بنیانگذاران سبک هندي،اصفهانی یا سبک دوره صفویه است که به روایت صاحب عالم آرا ملقب به ملک الشعرا و ممتاز ایران شد. دیوان اودربردارنده 12000بیت در قالب قصیده، غزل، قطعه، ترکیب بند و رباعی است که 1060 غزل در این میان جلوه میکند. او درغزل پیرو حافظ، سعدي و مولوي است.و در این نوع ادبی، بابا فغانی شیرازي را استقبال و نظیره گویی کرده است.کمتر بیتی در غزلهاي شفائی خالی از تشبیه است. ابداع مضامین عالی با تخیلات ظریف و دقیق همراه با تشبیهات بکر وغریب به اشعار او زیبایی و امتیاز خاصی بخشیده است؛ تشبیهات گستردهاي چون تشبیه عشق به اسم اعظم، خار و خس آشیان به بال هما؛ تشبیهات فشرده عقلی به حسی چون ادیب عقل اولی، داغ محبت، بهار حسن، آتش شوق، آتش عشق.

نمونههاي زیادي از تشبیهات تأکیدي رجحانی چون تفضیل باعث ایجاد تصاویر بدیع در اشعار او شده است:
نرگس به یاد چشم تو مستانه بشکفد                                      سنبل به بوي زلف تو از شانه بشکفد
خورشید و مه که شمع شبستان قدرتند                                    آتش به بال و پرزده پروانه تواند

نیز وجود تشبیهات مضمر خبر از تعمق و تدبر شاعردر نوآفرینی دارد:

من نمیگویم که تو برق جهان سوزي ولی                                      بر که بگذشتی که برقش از دل و جان برنخاست

نگارندگان در این مقاله سعی دارند انواع تشبیه را در50 غزل 1 - تا - 50 ازدیوان حکیم شفایی را همراه با بسامد آن از دیدگاه سبک شناسی تحلیل کنند.
واژگان کلیدي: حکیم شفایی اصفهانی، غزل، انواع تشبیه، شعر سده دهم

مقدمه:

شرف الدین حسن حکیم شفائی اصفهانی، طبیب مخصوص، ندیم و شاعر مورد احترام شاه عباس اول بود که به خاطر شوخ طبعی، شیرین سخنی، دانش و مجلس آرایی اش از طرف این پادشاه به القاب ملک الشعرا و ممتاز ایران مفتخرشد. وي استاد شاعران عهد خود به ویژه مولانا صائب تبریزي، درعهد حکومت شاه عباس اول صفوي بوده است. تاریخ تولد حکیم شفائی درتذکرههامعلوم نیست. آقاي احمدگلچین معانی درکتاب »شهر آشوب در شعر فارسی« ولادتش را به سال 956 عنوان کرده است. ادوارد براون درکتاب »تاریخ ادبیات ایران ازآغاز عهد صفویه تا زمان حاضر« تاریخ وفات او را در سال 1037 میداند.

اغلب تذکره نویسان حکیم شفائی را اهل اصفهان نوشته اند. از تذکره نویسانی که نام پدر شاعر را ذکر کرده اند یکی تقی الدین کاشی صاحب تذکرة »خلاصه الاشعار و زبدة الافکار« است که فقط به لفظ »حکیم ملّا « اکتفا کرده است. عبدالرسول خیام پور در فرهنگ سخنوران فارسی حکیم شفائی را فرزند ملّاي اصفهانی ضبط کرده است.اجداد حکیم شفائی از علما و حکماي معروف اصفهان و پدرش حکیم ملّا»محمد حسین« یا »محمد« و برادرش حکیم نصیرا از اطباي مشهور اصفهان بودند. محمد تقی دولت آبادي از دوستداران حکیم شفائی بوده وآثار او را در تاریخ دهم ماه شوال 1040هجري جمع آوري کرده است و نیز بر دیوان و مثنويهاي حکیم شفائی دیباچهاي نوشته و در آن اشاره میکند که حکیم شفائی علاوه بر طب و مقدمات صرف و نحو عربی، فقه، اصول ومعارف اسلامی، درفلسفه و حکمت، نجوم، هیئت و علوم ما بعدالطبیعه نیز تحصیلاتی داشته است.

او در فنون ادبی آزموده و توانابوده و این برجستگی در سخنان او پیداست. اطلاعات نجومی و فلکی در اشعارش فراوان به چشم میخورد. در اشعارش اشاراتی به اصطلاحات موسیقی نیز هست. او آثارحکیم شفائی را شامل هشت کتاب میداند که تعبیري از هشت در بهشت است 1: قصاید و مقطعات، :2ترکیبات و ترجیعات ، :3غزلیات، :4هجویات و مطایبات، :5 مثنوي نمکدان حقیقت بر وزن حدیقه الحقیقه سنائی ، : 6 مثنوي مهر و محبت بر وزن یوسف و زلیخاي جامی و خسرو شیرین نظامی، :7 مثنوي عرفانی دیدة بیدار بر وزن مخزن الاسرار نظامی گنجوي ، : 8 مجمع البحرین بر وزن تحفه العراقین خاقانی شروانی. شیخ آقا بزرگ طهرانی درکتاب»الذریعه الی تصانیف الشیعه « انتساب اثر دیگري در طب به نام »قرابادین« را به حکیم شفائی رد کرده است و آن را اثر سید مظفر بن محمد الحسینی الشفائی الکاشانی میداند.

دیوان اشعار او شامل 72 قصیده، 10قطعه ، 10ترکیب بند، 1 ترجیع بند، 1060 غزل، و47 رباعی است. این دیوان در مجموع متجاوز از 12000بیت است. حکیم شفائی در وزن و قافیه غزل مانند اغلب شاعران پیرو حافظ و سعدي بوده و از غزلهاي آن دو و بابا فغانی شیرازي استقبال و نظیره گویی کرده است. او در بیشتر غزلهایش مانند خاقانی ردیف آورده است. آنچه اشعار حکیم شفائی را امتیاز خاص بخشیده به کار بردن فراوان لغات و اصطلاحات طبی است که در قصاید و غزلیاتش دیده میشود. اندیشههاي عارفانه او را باید در مثنويهاي او جست. ابداع مضمونهاي گوناگون برگرفته از تخیلهاي ظریف و دقیق همراه با تشبیهات تازه و غریب در اشعارحکیم شفائی باعث زیبایی و برجستگی شده است.

از مشخصات سبکی او مضمون سازي، باریک اندیشی، نکته پردازي، به کاربردن صنایع شعري - ارسال المثل، مجاز، استعاره ، تلمیح، مبالغه، اغراق، تسامح لفظی، الفاظ عامیانه و ترکیبات غریب، تشبیهات دور از ذهن - و همچنین گرایش او به عرفان و شکایت از زمانه باعث پیچیدگی کلام او شده است که بعدها این شیوة سخنوري، سبک هندي یا اصفهانی یا سبک دوران صفوي نامیده شد. حکیم شفائی یکی از بنیانگذاران این سبک بوده است که در طی زمان توسط شاعرانی همچون: کلیم کاشانی، صائب تبریزي و بیدل دهلوي به کمال رسیده است. دیوان غزلهاي حکیم شفائی یکی از زیباترین و هنريترین تابلوهاي جلوة صورخیال در میان اشعار عاشقانه فارسی است که حکیم شفائی توانسته است با بهره جستن از زبان و خیال پردازيهاي شاعرانه شگفتیهاي زیادي در اشعارش بیافریند. از جمله ویژگیهاي شعري او به تشبیهات خواه مفرد یا مرکب، محسوس یا معقول، خیالی یا وهمی، مجاز، استعاره، کنایه و همچنین مضمون آفرینیهاي زیبا و خیال انگیز این شاعر میتوان اشاره کرد و شیوة گفتار و سبک او را »طرز نو« نامید. - بنان ، 1362، صص37تا - 137

پیشینه تحقیق:

در طی مطالعاتی که تاکنون انجام یافته، پژوهش مستقلی دربارة تحلیل انواع تشبیه در غزلهاي حکیم شفائی اصفهانی صورت نگرفته است تنها در برخی تذکرهها ، کتابهاي تاریخ ادبیات و مقالات به شرح احوال زندگی وي و نمونههایی از اشعار او پرداخته شده است. امین احمد رازي در تذکرة »هفت اقلیم - 1002 - « در اقلیم چهارم، اصفهان دربارة شرح احوال حکیم شفائی و شغل طبابت او و همچنین نهایت زیبایی اشعارش مطالبی را آورده است. - ج2، ص. - 429 ملا عبدالنبی فخر الزمانی در تذکرة »میخانه - 1028 - « در شرح حال حکیم شفائی، به وجود معانی غریب و دلفریب دراشعارش و مهارت وي درحکمت اشاره میکند و نیز به وجود دیوانی از حکیم شفائی که از او به هند آورده اند و شامل مثنويهاي خوب و قصاید مرغوبی میشود که تعداد ابیاتش پنج هزار بیت و اشعار هزل آمیز او بوده است، اشاراتی داشته است. - ص. - 523 لطفعلی بیک آذر بیگدلی در تذکرة »آتشکدة آذر1134 - « 1195ه

.ق - ضمن عنوان نام و لقب حکیم شفائی او را طبیبی حاذق و شاعري عاشق معرفی میکند که مردم از فخرفروشی او در آزار بوده اند و عنوان میکند حکیم شفائی در مجلس شاه عباس صفوي از مقام و مرتبه ندیمی برخوردار بوده است و وي را بسیار خوش طبع و صاحب دیوان اشعاري میداندکه شعرهاي متفاوتی دارد. - ص. - 950 رضا قلی خان هدایت در» مجمع الفصحا - 1284 - « در معرفی حکیم شفائی به شغل طبابت او اشاره میکند و او را مورد تمجید میر محمد باقر داماد میداند و نیز بیان میکند که وي دیوان اشعاري با غزلهاي شیرین دارد و مثنوي او، نمکدان حقیقت بر وزن حدیقه سنائی است. - ج4، ص . - 40

وحید دستگردي با مقاله»مناظرة ادبی عرفی شیرازي حکیم شفائی اصفهانی - 1309 - « در شمارة - 8 - سال یازدهم، مجله ارمغان ابیات قصیدة عرفی شیرازي را با جواب حکیم شفائی به او عنوان نموده است. عرفی قصیدهاي در مدح میرزا جانی و حکیم ابوالفتح استاد خود ساخته و چنانچه شیوة اوست، پا ازگلیم خود فراترکشیده است و به استادان بزرگ سخن مانند: استاد کمال الدین ، خاقانی و انوري تعرض بیجا نموده و بگزاف لافها زده است. حکیم شفائی در پاسخ این تعرض با قصیدهاي شیوا لاف و گزاف عرفی را بر استادان، نکوهش بسزا کرده است. - 587 – 576 - وحید دستگردي با مقاله »حکیم شفائی اصفهانی - 1315 - « در شمارة - 2 - سال هفتم، مجله ارمغان نیز شرح حال اندکی از زندگی شفائی با ابیاتی از او آورده است و اورا مردي فاضل، حکیم، طبیب و شاعرکه مورد تمجید میرداماد بوده معرفی میکند.

- ص.95 احمد سهیلی خوانساري با مقاله »ملک الشعرا حکیم شفائی اصفهانی - 1316 - « در شمارة - 7- 6 - سال هیجدهم، مجله ارمغان، مختصري از زندگی حکیم شفائی را با شرحی از سبک و آثار وي همراه تعدادي از اشعارش عنوان نموده است. او حکیم شفائی را در بین شاعران عصر صفویه بیشتر از معاصرانش در سخنوري پیرو شیوه و اسلوب متقدمین میداند. او در قصیده پیرو خاقانی، و درغزل شیوة بابا فغانی شیرازي را با اندکی تغییر نظر داشته است و همین امر سبب میشود اشعار او داراي مضامین دلپذیر و معانی بلند باشد. - ص423 - 436ادوارد براون درکتاب» تاریخ ادبیات ایران از آغاز عهد صفویه تا زمان حاضر - 1316 - « به شرح مختصري دربارة حکیم شفائی میپردازد و تاریخ وفات او را در سال1037می داند. - ص. - 171

هرمان اته درکتاب» تاریخ ادبیات فارسی - 1337 - « به شاعران دربار پادشاه صفوي که بیشتر آنها غزلسرا بودند اشاره میکند و حکیم شفائی را مهمتر از معاصرانش میداند و نیز او را پزشک مخصوص شاه عباس و شاعري غزلسرا، هجو ساز و صاحب چهار مثنوي معرفی میکند. - ص 198، . - 199 کبري رحیمی با مقاله »نبض سخنشناس حکیم شفائی - 1386 - « شمارة 37 و 38مجله فرهنگ اصفهان به شرح حال حکیم شفائی و آثارش و هم عصرانش میپردازد و حکیم شفائی را متأثر از شاعران بزرگی چون سعدي، حافظ، بابا فغانی، انوري و خاقانی میداند و اشاره میکند که این شاعر چون دیگر شاعران، از ادبیات عرب متأثر بوده است و چون در صرف و نحو عربی تبحر داشته است،ردپاي ادبیات عرب در اشعار او محسوس است و نیز به مسافرتهاي حکیم شفائی به هند، شیراز و نارضایتیاش از سفر به خراسان و ماندنش در اصفهان اشاره میکند. - ص 32 تا - 39درنوشتارحاضر نگارندگان کوشش نموده اند تا انواع تشبیه را در50 غزل 1 - تا - 50 ازدیوان حکیم شفایی که برابربا 367بیت است از دیدگاه سبک شناسی همراه با ارائه آمار تحلیل کنندو منابع الهام شاعر در تشبیه را مشخص نمایند.

تشبیه
تشبیه عبارتست از مانند نمودن چیزي به چیزي خاص همراه با اداتی خاص، در واقع بیان اشتراك بین دو چیز است با توصیف نمودن اوصاف آن همراه با الفاظ مخصوص. - رجائی ، 1358، ص. - 244 هرتشبیه همراه با لطافت ها و زیبايهایی است که باعث میشود کلام درنظر مخاطب زیبا ودلنشین شود ومخاطب را براي پذیرش آن راغب سازد.همچنین یکی دیگر ازحسنهاي تشبیه، آشکار نمودن زوایاي کلام ونزدیک ساختن مفهوم وپیام آن به ذهن خواننده ومخاطب است - نصیریان ، 1380، صص125تا. - 135 درخیال پردازيهاي شاعرانه میتوان تشبیه را به عنوان اصل، مرکز و هسته آن در نظر گرفت زیرا انواع تشبیه وصورتهاي گوناگون خیال، از همان شباهتها و ویژگیهاي مشترکی سرچشمه میگیرد که شاعر با نیروي تخیل خود در بین اشیاء پیدا میکند وبه شیوههاي متفاوت بیان میکند.

در واقع بهترین نوع تشبیه آن است که شباهتها و ویژگیهاي مشترك آن بیشتر باشدوثمرة آن نوعی اتحاد در بین ارکان آن است. - شفیعی کدکنی ، 1360، ص - 56 تا آنجا که این ویژگی باعث میشود مشبه ومشبه به، به سوي یک همسانی و اتحاد با یکدیگر پیش روند وادعاي مانندگی بین دو چیز صورت پذیرد.