بخشی از مقاله
چکیده
خشکسالی به دورهای از زمان اطلاق میشود که عرضه رطوبت در آن زمان در سطح مشخصی کمتر از حد مورد انتظار شرایط معمول آب و هوایی باشد، و به طور کلی خشکسالی را از نظر جوی، هیدرولوژی و کشاورزی مورد بحث قرار میدهند. هدف از انجام پژوهش فوق تعیین شاخص خشکسالی SPI طی دوره 61 ساله - 1331 -1391 - در حوزه آبخیز گلگوگاه شهرستان بابل بوده است. پس از بررسی شاخص SPI طی دوره 61 ساله - 1331 - 1391 - دورههای خشکسالی متعددی قابل تشخیص است اما مهمترین در دهه های اخیر بین سال های 1377 تا 1380 است و 4 سال به طول انجامیده است.
1. مقدمه
Î شک سالی به دورهای از زمان اطلاق می شود که عر ضه رطوبت در آن زمان در سطح م شخ صی کمتر از حد مورد انتظار شرایط معمول آب و هوایی باشد، و به طور کلی خشکسالی را از نظر جوی، هیدرولوژی و کشاورزی مورد بحث قرار میدهند. بعضی نیز اصطلاح خشکسالی را از نظر جامعهشناسی معرفی کردهاند که در آن آب قابل در دسترس کمتر از حد مورد انتظار جهت فعالیتهای اقتصادی و اجتماعی می باشد. به تعبیری دیگر خشکی و خشکسالی نتیجه اثرات متقابل ویژه بین محیط زیست طبیعی و اجتماعی است. هدف از انجام پژوهش فوق محاسبه شاخص خشکسالی سالانه بوده است.
2. تئوری و پیشینه تحقیق
اثرات پدیده خشکسالی نه تنها روی تولید محصولات کشاورزی موثر بوده بلکه به طور همزمان بر روی تمام موجودات زنده شامل گونههای گیاهی و جانوری - اهلی و وح شی - و همچنین ان سانهاو منابع آب، مخ صو صا منابع آب زیرزمینی تاثیرگذار است. به این معنا که خرابیها نه تنها در مزارع تحت کشت رخ داده بلکه در اراضی کشت نشده، مناطق طبیعی حفاظت شده æ اجتماعات انسانی نیز پدید میآید. نتیجه اینکه، یافتن وسائل و شاخصهای اندازهگیری، مقابله با اثرات مخرب خشکسالی æ ایجاد متغیرهای مکانی و زمانی به منظور توسعه پایدار یک اجتماع و آمادگی کل جامعه در رابطه با سیاستها، اقتصاد، اکولوژی - بومشناسی - ، عدالت اجتماعی و آداب و رسوم و همچنین رفتارهای خصوصی و عمومی، ضروری به نظر میرسد.
تحقیقهای انجام گرفته توسط فرجی آغوذدره [1] نشان میدهد که درصد فراوانی وقوع خشک سالی و شدت آن در کشور بسیار بالاست و بیشترین فراوانی با 50 درصد متعلق به منطقه بندرعباس میباشد. پس از آن به ترتیب، زابل با 46/7 درصد، زاهدان با 43 درصد، یزد با 42 درصد، ایرانشهر با 40 درصد و کرمان با 27 درصد، فراوانی وقوع خشک سالی مواجه میباشند. این مناطق همه جزو مناطق خ شک ایران مح سوب می شوند. رویداد خ شک سالی در بخشهای جنوبی، شرقی و مرکزی از فراوانی بیشتر، دوره تداوم طولانی، شدت زیاد و گسترش وسیع برخوردار است.
اما به طور کلی باید گفت که وقوع خشکسالی از ویژگیهای ا صلی آب و هوایی ایران مح سوب می شود که هم در قلمرو آب و هوایی مرطوب و هم خ شک قابل م شاهده است. امروز شاخص خشکسالی SPI از یک مقبولیت قابل قبول و به نسبت عمومی برخوردار است. شاخص SPI تنها بر مبنای استفاده از دادههای بارندگی استوار است و میتوان با انتخاب مقیاس زمانی مناسب از این شاخص برای مطالعه خشکسالی ا ستفاده نمود .
[7] خلیلیزاده [3] محا سن شاخص SPI را به این صورت بیان مینماید که برای مقیاسهای زمانی مختلف - با تعداد مختلف - قابل محاسبه است و نسبت به شاخص پالمر ارقام و اطلاعات کمتری نیاز دارد. یکی از معایب این شاخص این است که میبایست توزیع آمار بارندگی مشاهدهای تبدیل به توزیع نرمال شود و در این رابطه احتیاج به بیش از 30 سال آمار بارندگی وجود دارد. بایون و همکاران[6] 1 در تحقیقی با عنوان اثرات تغییر اقلیم بر شدت خشکسالی به بررسی اثرات تغییر اقلیم بر شدت خشک سالی منطقه وسیع تسلای یونان پرداختند و جهت بررسی از دادههای 50 ایستگاه هواشناسی در طی دوره آماری 30 سال - 1960 -1990 - ا ستفاده نمودند و نتیجه گرفتند که در تمامی بخشهای این منطقه که از تفاوت اقلیمی برخوردارند،
در بازههای مختلف زمانی - بر اساس شاخص - SPI افزایش شدت خشکسالی رخ داده است. برا ساس نتایج تحقیق ر ضیئی و همکاران [2] که با ا ستفاده از شاخص بارش ا ستاندادرد شده - SPI - در ا ستان سی ستان و بلوچ ستان به انجام ر سیده ا ست، احتمال ماندن در تله خ شک سالی در نواحی مرکزی ا ستان بیش از 70 در صد و در نواحی شرقی کمتر از 50 درصد است. همچنین بخش مرکزی این استان در 30 درصد مواقع در خشکسالی به سر میبرد و از این بابت نسبت به سایر بخشهای استان در وضعیت آسیبپذیری قرار دارد.
.3 مواد و روشها
منطقه مورد مطالعه
حوزه آبخیز گلوگاه بابل با مساحت 125/02 کیلومتر مربع در مختصات 52 34 34 تا 52 42 37 درجه طول شرقی و مخت صات 36 11 02تا 36 11 02 درجه عرض شمالی در ا ستان مازندران و در امتداد دامنه های شمالی البرز به سمت دریای خزر کشیده شده است. شکل 1 موقعیت حوزه آبخیز گلوگاه بابل را نشان می دهد.
موقعیت حوزه آبخیز گلوگاه بابل
در ارزیابی خشکسالی، تعیین مجموعهای از شاخصهای مناسب و دقیق از اهمیت ویژهای برخوردار است. با استفاده از شاخصهای خ شک سالیتوانمیشدّت، مدّت و و سعت خ شک سالی را کمّی کرده و به صورت دورهای ارزیابی نمود. ذاکری [4] شاخصهای متعددی برای ارزیابی خشکسالی بکار برده میشوند که در بین آنها، شاخص استانداردشده بارش - SPI - 1 در تحلیل منطقهای خشکسالی و مطالعات تطبیقی و مقایسهای میان مناطق مختلف متداولتر بوده و قابلیت بالای آن در بسیاری از مطالعات نشان داده شده استSPI .[5] سهماهه شرایط رطوبتی کوتاهمدت را منعکس میکند و برآورد فصلی از بارندگی را فراهم میآورد. SPI دوازدهماهه، مقایسهای از بارندگی دوازده ماه متوالی را با بارندگی همان دوازده ماه در طی سالهای گذ شته که دارای آمار بارندگی ا ست، انجام میدهد. هدف از انجام پژوهش فوق محا سبه SPI دوازده ماهه بوده است.
.4نتایج و بحث
پس از تحلیل دادهها و آمار موجود، شاخص بارش استاندارد شده برای ایستگاه منتخب محاسبه گردید.
