بخشی از مقاله
چکیده
تاکنون روشهای بسیاری برای تعریف و طبقهبندی قصههای عامیانه ارائه و اعمال شده است. معروفترین آنها شیوه تاریخی- جغرافیایی - مکتب فنلاندی - است. نخستین فهرست از این دست را آنتی آرن در سال 1910 میلادی منتشر ساخت. بعدهامحقّق آمریکایی استیت تومپسون در سال های 1928 و 1961 میلادی ویرایش گسترش یافتهای از این کتاب چاپ کرد که همه گونههای موجود در فهرستها و بایگانیهای ملّی سایر کشورهای جهان را در برداشت.
این فهرست که بعدها با نام فهرست آرنه-تومپسون شهرت یافت و مورد قبول بینالمللی قرار گرفت تمام قصهها را ذیل چهار طبقه بررسی و برای هریک تیپ یا شمارهای در نظر گرفته است. در این مقاله به روش توصیفی- تحلیلی برای آشنایی با شیوه طبقهبندی آرنه- تومپسون ده قصه از متون مختلف ادب پارسی را که مضامین آنها با تیپها و کدهای بینالمللی سازگاری و مناسبت داشت انتخاب و مورد بحث و طبقهبندی قرار گرفته است. در این حکایات از 20 کد بینالمللی استفاده شده و در انتخاب آنها کتاب »طبقهبندی قصههای ایرانی« تألیف مارزلف اولریش اساس بوده گرفته است.
-1 مقدمه
اصطلاح تحقیق در قصه به وسیعترین مفهوم آن عبارت است از اشتغال علمی به آنچه از طرف آدمیان حکایت میشود: از اسطوره و افسانه گرفته تا روایات قدیمی پهلوانی، قصه-های مربوط به جانوران، نکاتی از زندگی مقدسین و شخصیتهای تاریخی، لطیفه و شوخی و حتی گزارشهایی از ماجراهای زندگی روزانه. سرآغاز این رشته علمی باز می گردد به قرن نوزدهم و از تاریخ انتشار مجموعه عظیم برادران گریم به نام یاکب و ویلهلم - 1815 - 1812م - فراتر نمی رود. این دو تن بودند که آگاهی را در ذهن جهانیان در مورد ارزش و اهمیت قصه بیدار کردند و از برکت ابتکار آنان است که در جوار علاقه عمومی که همواره تاکنون به قصه ها و حکایات امم و ملل معطوف بوده است یک رشته عمومی نیز به وجود آمده که از تمام جوانب و جهات به این قصه ها و حکایات عنایت می کند.
در این فاصله زمانی بسیاری از مسایل مختلف نیز به اصل مطلب افزوده شده است. در ابتدا توجه ها موقوف به گردآوری مدارکی در زمینه فقه اللغه بود ولی خیلی زود منشأ و مبدأ مضمون قصه ها و سیر و سفر آنها توجه ها را به خود جلب کرد. تنها هنگامی که ما معلومات و آگاهی خود را در این باره توسعه دهیم که مضامین قصه در کجا- یعنی در چه مقتضیات فرهنگی و اجتماعی- به وجود آمده و به عبارت دیگر چه عوامل و وسایل و رسانه هایی آنها را در طول ازمنه به پهنه های جغرافیایی انتقال داده، آن گاه می توانیم امیدوار باشیم که به کاربرد و سیر تدریجی تکامل آن دست یافته ایم و این خود زمینه لازم گریزناپذیری است برای هر تفسیر و تحلیل بیشتری که کلیه نتایج به دست آمده از تحقیق سنتی قصه ها را می تواند در متن عمومی تر تاریخ فرهنگ جای دهد.
آنتی آرنه در ابتدای این قرن اثر خود را با عنوان »فهرست تیپهای قصه« منتشر کرد که ما را قادر می ساخت مقادیر هنگفتی از متون حکایی را در زمینه فرهنگ هند و اروپایی که در بایگانیهای ملی گرد آمده بود به صورتی منظم و با شیوهای علمی مورد تحقیق و طبقه بندی قرار دهیم. این طبقه بندی توسط استیث تومپسون ترجمه و گسترش یافت و در اثر نقد و بررسی مدامی که از جانب محققین غیراروپایی نسبت به این اثر میشد قبول بین المللی یافت به نحوی که این اثر امروز وسیله و ابزاری است غیرقابل اجتناب در عرصه تحقیق تطبیقی قصه.
فهرست تیپ ها در دومین تحریر معتبر امروزی خود که توسط استیث تومپسون صورت گرفته می کوشد که کلیه متن های حکایی مهم را از انواع مختلف قصه های مربوط به حیوانات، افسانه ها و شوخیها را دربر بگیرد. این امر در سه مقوله بزرگ صورت می گیرد و به هر کدام از آنها شماره تیپ های معینی به صورت پیوسته و مسلسل به قرار زیر اختصاص یافته است:
شماره تیپ های 2400 تا 2499 برای قصه های طبقه بندی نشده پیش بینی شده است.
مقوله های فوق بازهم به تقسیمات فرعی دیگری نیز تقسیم می شوند تا این امکان به وجود بیاید که متن خاصی را بتوانیم در مقوله معینی جای دهیم. همین مقوله های فرعی نیز به سهم خود تقسیمات جزئی دیگری پیدا می کنند تا سرانجام گروهها چنان کوچک می شوند که فقط شمار معدودی را شامل می گردند. چنان که داستان گرگ و بزغاله شماره 123 دارد؛ یعنی در گروه حیوانات است، از گروه فرعی حیوانات وحشی و خانگی و یا قصه سنگ صبور با شماره 894 در گروه اصلی قصه به معنی اخص و گروه فرعی قصه های مانند داستان کوتاه و گروه کوچکتر وفاداری و بی گناهی می آید.
