بخشی از مقاله
چکیده
قصهها یکی از گونههای ادبیات شفاهی محسوب میشوند که بهدلیل ویژگیهایی چون آمیختگی با تخیل، فانتزی بودن، آموزنده بودن در بین مردم مقبولیت خاصی دارند. ویزگی دیگر قصهها این است که ناقلان میتوانند در آن دخل و تصرف کلی داشته باشند. این دخل و تصرف گاه موجب میشود که قصه درونمایه اصلی خود را از دست داده و به قصهای جدید تبدیل شود. در قرآن کریم قصههای فراوانی وجود دارند که اصل و ریشه آنها از کتابهای مقدسی چون تورات و انجیل گرفته شده است و بهدلیل خاصیت قصه بودنشان دستخوش حذف و اضافاتی شدهاند. ویژگی اصلی قصههای قرآن موجز بودن آنهاست که تلمیحوار در چند آیه میتوان به اصل قصه پی برد. در بررسی شخصیت قهرمانان اصلی این قصهها میتوان نتیجه گرفت که ساختار شخصیتی تمام قهرمانان قصههای موجود در قرآن کریم بر اساس یک الگوی علمی نوشته و یا بازآفرینی شدهاند. این تحقیق با استفاده از متد ساختارشناسی و بهصورت مطالعات کتابخانهای تدوین شده که در نهایت به ارائهی الگوی تطبیقی منجر شده است. هدف این پژوهش معرفی کتاب قرآن مقدس به عنوان یک اثر بدیعی و تاثیرگذار در فرهنگ عامه است که با وجود داشتن جنبههای عام پسند با الگویی کاملا علمی منطبق میباشد.
واژههای کلیدی: قصه، قرآن، ساختارشناسی، فرهنگ عامه.
مقدمه:
قبل از هر گونه توضیحی در خصوص موضوع اصلی مقاله لازم است به بررسی برخی از تعاریف پرداخته شود.ساختار شناسی : اصطلاح " ساختار گرایی " برای اولین بار در سال 1929 توسط رومن یاکوبسن مورد استفاده قرار گرفت . او در تعریف این اصطلاح گفته است : " ساختار گرایی در روح فرمالیسم سهیم است و غالبا این اصطلاح همراه با فرمالیسم یا به عنوان یکی از زیرگونه های آن به کار می رود . چنان که جدا کردن این دو مکتب . تعیین مرز میان آنها بسیار دشوار است . - جیلت ، . - 1998غیر از این توضیح تعاریف دیگری نیز از این اصطلاح شده است . گرین در دایره المعارف فولکلور در تعریف آن چنین گفته است : "شیوه های مختلف تجزیه و تحلیل به منظور ساده کردن پدیده ها به الگوهای شناختی " - گرین ، - 1997
فرمالیسم : این مکتب ادبی در قرن 19 در اروپا بنیاد شد . ارایه نظریه های فرمالیستی در میان افرادی چون : وسلوفسکی، اشکلوفسکی ، ولکوف ، اسکافتیمف و پراپ در روسیه موجب پا گرفتن این مکتب شد . فر مالیست ها علاقمند به مطالعه درباره چگونگی ساختار روایی ادبیات شفاهی بودند . "اولین سئوال این نظریه پردازان که خود را میراث بر ارسطو می دانستند این بود که چگونه یک اثر هنری ساخته می شود؟ اگر یک قصه گو بتواند به گونه ای تقریبا بی پایان بدیهه پردازی کند پس باید یک ساختار اساسی وجود داشته باشد .آن فرم چیست ؟" - خدیش ، - 1387 مهمترین دستاورد فرمالیست های روسی توجه به اشکال از یاد رفته ، کمتر شناخته شده و حتی می توان گفت تحقیر شده ادبی بود .
آنان آثار مهمی در زمینه شناخت این اشکال و به گونه ای خاص درباره حکایت های کودکان ، قصه های فولکلوریک و هنرهای مردم روس و اسلاو منتشر کردند . - همان - قصه : در لغت به معنی حکایت ، سرگذشت و خبر و در اصطلاح ادبی گونه ای اثر ادبی مکتوب یاشفاهی است که در آن به شرح سرگذشت شخص خاصی می پردازد. آنچه امروزه قصه نامیده می شود در گذشته با تعریف محدودتری ، روایت ، حکایت ، افسانه و اسطوره بوده است که دو ویژگی عمده دارد: ا- هسته مرکزی آن سرگذشت پرماجرای قهرمان است -2 بار تخیلی آن بسیار قوی است . - انوشه ، - 1376 ساختار قصه ها عموما بر مبنای جوهر تخیل بنیان می شود عواملی چون اسطوره ، فانتزی ، رویاو ... در ساخت قصه ها نقش اصلی را بر عهده دارند .مهمترین هدف قصه ایجاد کشش و سرگرمی است.
قصه های مذهبی :عده ای قصه رافقط شامل نقل های مذهبی می دانند . به طوری که در تعریف" قصه گوی" می گویند :" آن که امور دینی و قصه ها و احوال پیغمبران و رجال دین را برای عموم می گفت و به قصد ترغیب و ترهیب ، آنها را شاخ و برگ می داد ." - فروزانفر ، - 1348 در سبک شناسی بهار آمده است :" گریه کردن در حین قصه گویی و نقل گویی بسیار قدیم است .ابن قتیبه در عیون الاخبار جلد 4 صفحه 91 چنین گوید :" عن علی بن هشام قال : کان عندنا بمرو قاص یقص فبکینا ثم یخرج بعد ذلک طنبورا صغیرا من کمه فیضرب به و یغنی و یقول :" ابا این تیمار باید اندکی شادیه " معناه : ینبغی مع هذا الغم قلیل فرح ".
از این عبارت متن و روایت ابن قتیبه و اسناد دیگری که در دست داریم معلوم می شود که از قدیم سنتی بوده است که پای نقل و شنیدن داستان از مردم گریه می گرفته اند و این اشک ریزی را ثواب می دانسته اند .منتها نقال مروی بعد از گرفتن اشک طنبوری می زده و شعری می خوانده و معتقد بوده است که با این غم و تیمار باید اندکی شادی کرد و این عبارت منقول یک بیت شعر دوازده هجایی فارسی است ." - سبک شناسی بهار، - 1364 زرین کوب نیز در توضیح قصاص می گوید : " دسته ای از همین زاهدان بودند که چون در بازارهاو مساجد حکایات عبرت انگیز از احوال پیامبران گذشته و یا امم و اقوام فراموش شده بر مردم فرو می خواندند ، قصاص - قصه گویان - خوانده می شدند و غالبا چنان با شور و درد سخن می گفتند که مکرر شنوندگان بی خیال را به گریه می افکندند و به اندوه و اندیشه فرو می بردند .
این ها حس گناهکاری ، حس ترسکاری و اندوه را به مدد قصه های کهن ، قصه هایی که در باب پیغمبران قرآن و تورات شنیده بودند و حتی گاه به کمک قصه هایی از منابع سریانی و بودایی که پر از درد و اندوه تایبانه بود در مردم بر می انگیختند . - زرین کوب ، - 1360 "از ابو سلیمان دارانی حکایت کنند که گفت به مجلس قصص گویی همی شدم ، سخن او اندر من اثر کرد " - فروزانفر، - 1348روشن رحمانی نقل های بدیعی و دینی را اعم از شفاهی و کتبی قصه می داند :"نقل های بدیعی و دینی شفاهی و کتبی که در طول تاریخ از جانب قصه خوانان و قصه گویان همچون اثری پندآموز بیان گردیده و در زندگی مردم گسترش یافته قصه نامیده می شود ." - رحمانی ، - 1380
وی معتقد است قصه اصل و منشا دینی دارد و در آن ایده های تبلیغات مذهبی انعکاس یافته است .قصه های مذهبی عموما از دو منبع سرچشمه می کیرند : اول کتب آسمانی و درونمایه های مشترک میان آن دو و دوم نقل های مردمی .مثلا برخی از قصه های پیامبران در قرآن بازآفرینی قصه هایی است که در تورات و انجیل وجود دارد . گاه نیز شباهت هایی با شخصیت های اساطیری و باستانی دارند . :" قصه آدم نخست ساخته و پرداخته سومریان است - اعلام قرآن - 21/ و بعد داستان های بابلی آن را تکمیل کردند .یهودیان در بابل با این قصه آشنا شدند و مطابق با ذوق خود در آن تصرفاتی کردند و برای نشان دادن عمق
