بخشی از مقاله
توسعه فیزیکی و تاثیر آن در تغییرات کاربري اراضی شهر ملایر(85 و1365)
چکیده
شهر ملایر به عنوان یکی از شهرهاي متوسط اندام در استان همـدان متـاثر از عوامـل گونـاگون در
معیار موقعیتی خود به دلیل گسترش در ابعاد افقی و عمودي، پذیرش جمعیت بیشـتر، نوسـازي محـلات، گسترش حومه نشینی و ... دچار تغییر و تحولات بسیاري، بالاخص در زمینه تغییرات کاربري اراضی شده است. عوامل جمعیتی و سیاست هاي مختلف مدیران طی دودهه ي 85و 1365 بیشترین نقش را در بـروز
این تغییرات داشته و به سمتی حرکت نموده است که اراضی ساخته نشده ي شهر، روند کاهشی و اراضـی
ساخته شده ي شهر روند افزایشی طی کرده و در نهایت موجبات گسترش فیزیکـی شـهر را فـراهم آورده
است.در این تحقیق سعی شده تا با بررسی روند تغییرات کاربري اراضی شـهر طـی دو دهـه ي مـذکور و
بررسی تغییرات جزئی هر یک از کاربري ها به تفکیک و نسبت به هم میزان سهم هر کـدام در توسـعه ي فیزیکی شهر مشخص گردد.
واژه هاي کلیدي
شهر، مناطق شهري، گسترش فیزیکی، کاربري اراضی.
مقدمه
در میان طیف وسیع منـابع شـهري، زمـین مهـم تـرین و حسـاس تـرین منبـع بـه شـمار مـی رود.
نظریه پردازي وجود ندارد که با وجود اراضی بدون استفاده و با قابلیـت دسترسـی مناسـب بـه خـدمات و
تأسیسات دربافت هاي موجود شهري، توسعه ي پیراشهري را توصیه کند. (تقوایی، 1379، ص(88
رشد و گسترش جمعیت در منـاطق مختلـف شـهري، بسـط و گسـترش منـاطق آن را در فضـاي
جغرافیایی ضروري می سازد. این توسعه می تواند به صورت تدریجی، مداوم و با تراکم پایین، به صـورت نواري ( از هسته به اطراف) و یا به صورت شطرنجی (قطعات منفرد) باشد.
علاوه بر عامل جمعیتی نیروهاي بازاري و واکنش دولت در برابر بـازار نیـز از عوامـل مـوثر در
گسترش فیزیکی شهرها است.((street,2007,133 مدیریت زمین اصولا جزء مسؤولیت مقامـات محلـی می باشد. به همین دلیل زمانی که سیاست هاي این افراد در زمینه ي سودبردن از رشد و گسـترش شـهري باشد اتخاذ هرگونه سیاستی در زمینه جلوگیري از گسترش فیزیکی شهر بیهوده است.
رشد و گسترش شهر نه تنها باعث تخریب فضاهاي پیرامون می شود. بلکـه شـهر را از شـکل
متقارن خود خارج می نماید. تعارض موجود در مقدار زمین بین ساکنان مناطق مزروعـی اطـراف شـهر و
ساکنان محدوده شهري از نتایج بارز این مسأله اسـت. زمـین ارزان، کمـک هزینـه هـاي دولتـی، ایجـاد بزرگراهها و مساکن ارزان قیمت، زمینههاي لازم را فراهم میآورد اما این رشد منجر به ایجاد تعارض بـین زمین هاي جوامع کشاورزي و ساکنان حومه هاي جدید میشود.عدم دسترسی به امکانات شهري موجـب می شود افرادي که به چنین مناطقی نقل مکان نموده اند تغییـر در هویـت جامعـه یـا فقـدان آن را تجربـه نمایند. از سویی دیگر رشد ناموزون و گسترش فزاینده ي شهرها از جمله مسـایل و مشـکلات شـهرهاي
امروزي در زمینه ي مدیریت یکپارچه آن را فراهم می آورد.
رشد شهرنشینی در کشور ایران طی چند دهه ي گذشته با توان تجهیز فضاهاي شهري و گسـترش
زیر ساخت ها متناسب نبوده و مشکلاتی نظیر گرانی مسکن، بیکاري و اسکان غیر رسـمی بـه شـدیدترین
شکل ممکن در سیماي ظاهري شهرها را به وجود آورده است.( زیاري، 1378،ص(12
اهدافو فرضیه پژوهش
-1 بررسی چگونگی گسترش فیزیکی شهر در ادوار مختلف تاریخی و شناخت موثرترینزمانی دوره .
-2 بررسی و شناخت میزان تغییرات کاربري اراضی موثر در توسعه ي فیزیکی شهر طی این دوره.
* تغییرات کاربري اراضی ملایر طی دو دهه ي 1365-85 نقش موثري در میزان گسترش فیزیکی شهر
داشته است
حدوده . ي مورد مطالعه
شهر ملایر در جنوب شرقی استان همدان قـرار دارد و از نظـر تقسـیمات اداري – سیاسـی مرکـز
شهرستان ملایر محسوب می شود؛ شهر در دامنـه ي کـوه هـاي قصـرقجر(2225متـر) و ارتفاعـات سـرد کوه(2757متر) گسترده شده است و در دره اي عمیق ، طولانی و مستحکم در میـان کـوه هـاي شـمالی و
شرقی انتهاي دربند ازناو که بر عموم راه هاي منطقه مسلط است، ساخته شـده اسـت.(مهندسـین مشـاور
معماري وشهرسازي زیستا، 1384، ص(40
مورفولوژي شهري همواره با کارکرد آن پیوند محکمی دارد( شکوئی، 1379،ص(12 و مسلما ایـن کارکرد بر روي کاربري شهر در طی زمان تاثیر مستقیم دارد. برخی از ویژگی هاي مورفوژیک شهر ملایـر تحت تاثیر ارتفاعات مذکور است. وجود اختلاف ارتفاع و در نتیجه شیب ملایم کـه بـه تبعیـت از شـکل مخروط افکنه ایجاد شده از دیگر ویژگی هاي موفولوژیک شهر است.به طـوري کـه اخـتلاف سـطح بـین
بخش هاي جنوبی مجاور رودخانه و وسط شهر باعث شده است کـه اراضـی واقـع در بیـرون از کمربنـد
جنوبی و بخشی از کمربند غربی در حوالی تقاطع مسیر به طرف زهکش موسوم به رودخانه ي حـرم آبـاد گودتر از سایر جاهاي شهر باشد.
مواد و روشها
در این پژوهش ابتدا با بررسی اسنادي و کتابخانه اي رونـد گسـتر ش فیزیکـی و جمعیتـی شـهر ملایر در ادوار مختلف تاریخی مشخص گردید. سپس نقشه ي کاربري اراضی سالهاي 1385 و 1365در محیط Arcgis9.2 طبق داده هاي موجود در اولین طرح جامع شهر(توسعه ، عمران و حوزه نفوذ 1364،)
بررسیهاي میدانی و بازنگري اولین طرح جامع شهر((1384 تا حد امکان بازسازي شدند. با کدگذاري هر
یک از کاربريها و انتقال shapefileها( پوشه نقشه) به محیط نرم افزار idrisi3.2 و تبـدیل لایـههـاي
وکتوري به رستري وکاربرد روش crosstab (جداول متعامد) به مقایسه کاربري اراضی دو دوره پرداخته
شده است؛ با ایجاد جداول همسان براي کل شهر درصد تغییرات کاربري اراضی در هر دو دوره مشـخص شده و با بررسی میزان هر کدام از تغییرات به تفکیک کاربريهـاي سـاخته شـده و سـاخته نشـده، رونـد
نوسان آنها و دلایل اصلی روند گسترش فیزیکی شهر و کم و کیف آن مشخص می گردد.
پیشینه ي تحقیق
احد نژاد روشتی((1386 در قسمتی از مقاله ي خود با عنوان تلفیـق داده هـاي سـنجش از دور و سیستم اطلاعات جغرافیایی دربرآورد اثرات انسانی بر تغییرات کاربري و پوشش اراضـی، مطالعـه مـوردي
حوضه ي استحفاظی شهر زنجان((1385-1368 به بررسی تغییرات کاربري اراضی حوضه ي اسـتحفاظی
شهر زنجان طی دوره ي مذکور پرداخته و با استفاده از روش جداول متعامـد کـاربريهـا را بـا یکـدیگر
مقایسه مینماید؛ وي همچنین کمترین و بیشترین تغییرات را بررسـی نمـوده تـا میـزان تـاثیر آنهـا را در
ساخت و سازهاي این دوره زمانی بررسی نماید.
پورمحمدي و دیگران((1387 در قسمتی از مقاله ي خود بـا عنـوان ارزیـابی گسـترش فضـایی–
کالبدي شهر زنجان با تاکید بر تغییر کاربري زمـین طـی دوره (1975-2005)1355-1384 بـا اسـتفاده از مدل رگرسیون منطقی به بررسی تغییرات کاربري اراضی و تاثیر آن در میـزان گسـترش فضـایی- کالبـدي شهر پرداخته است و سعی در ایجاد رابطه ي معنی داري بین مهاجرت، تبدیل کاربري اراضـی دیـم، بـایر، زراعی و پیرامون شهر زنجان به نفع سایر کاربريها و در نتیجه ي گسترش فضایی- کالبدي شهر دارد.
ظاهري((1387 در مقاله ي خود با عنوان نقش روند گسترش کالبدي شهر تبریز در ایجاد تغییرات
کاربري اراضی حومه ي شهر و روستاهاي حوزه ي نفوذ، مطالعه ي موردي، روستاهاي الـوار سـفلی، بـاغ
معروف، شاد آباد مشایخ و کندرود با استفاده از مطالعات میدانی و بهره گیري از داده ها و تصاویر ماهواره اي به بررسی توسعه ي کلان شهر تبریز پرداخته و معتقـد اسـت تغییـر دیـدگاههـاي اقتصـادي از بخـش کشاورزي به صنعت و خدمات منبعث از تغییر مناسبات شهر و روستا به صـورت مجموعـه اي مـرتبط بـا یکدیگر در شکل گیري تغییرات کاربري است.
تغییرات جمعیتی شهر ملایر در ادوار تاریخی
در سال 1295 هـ .ق شهر از 5 محله اصلی به اضافه بخش دولتـی محصـور در حصـار شـهر و شهر اقماري فرحآباد تشکیل یافته بود. جمعیت شهر حدود 4500 نفر بوده است (مومنی،1365، ص(31 که
از طبقات مختلف دینی – مذهبی، اشراف، بازرگانان، کشاورزان و ... تشکیل یافته بـود. ، بـا از بـین رفـتن
حصار شهر روند افزایش بطئی و آرام جمعیت شهر تا سال 1335 ادامه داشت در این سال جمعیـت شـهر ملایر در اولین سرشماري عمومی نفوس و مسـکن در سـال 1335 معـادل 21105 نفـر بـوده اسـت. ایـن
جمعیت با نرخبه رشد 3/03 درصدسال 28432 نفر در 1345 رسید. نرخ رشـد جمعیـت شـهر ملایـر در
مقطع 1345-55 شتاب بیشتري گرفته و به 5/18 درصد رسید و جمعیت 47177 نفر را براي سال 1355 به
وجود آورد. تا این دوره جمعیت پذیري شهراکثراً از روستاها و شهرهاي اطراف بود.
جمعیت شهر در سال 1365 به بیش از دو برابر افزایش یافته و 103640 نفـر شـد. در طـی دوره
1355-65 بیشترین نرخ رشد شهر ملایر با 8/2 درصد اتفاق افتاد که ایـن امـر ناشـی از جنـگ تحمیلـی و
تبعات آن بود.
بعد از جنگ با بهبود شرایط فرهنگی و اجتماعی کشور و سیاست هاي کنترل جمعیت نـرخ رشـد
جمعیت کاهش یافته و در مقطع سال هاي 1365 -75 به 3/37 درصد رسید. در سال هاي 85روند-1375
کاهش نرخ جمعیت به دلایلی که اشاره شد ادامه داشت و نرخ رشد در این مقطع ده ساله به 0/77 درصـد
رسیده است. در این دوره ها نیز با واگذاري زمین هاي موقوفه در شمال غرب شـهر بـه کارکنـان دولـت و
افزایش مهاجران روستایی به شهر محلات شکل گرفته در این دوره (شهرك فرهنگیان، کـوي فرهنگیـان و
...) به قشر کارمندان دولتی و اقشار متوسط (مهاجران روستایی) اختصاص یافت. (جدول شماره یک)
جدول شماره -1 روند رشد جمعیت شهر ملایر از سال 1335 -1385
3
نمودار شماره-1نمودار رشد جمعیت شهر ملایر (1335-85)
گسترش اراضی شهر ملایر در ادوار مختلف تاریخی
میزان مساحت زمینی که در هر دوره به محدوده ي شهر اضافه می شود مهم ترین عامل مؤثر در
گسترش فیزیکی شهر است. این اراضی تعیین کننده ي نحوه ي گسترش شهر، تراکم جمعیت و در نهایت
نوع کاربري هاي شکل گرفته آن می باشد. در شهر ملایر چند دوره ي متمایز توسعه ي فیزیکیتوانرا می
تشخیص داد و تغییرات دورههاي اخیر را نیز به آنها اضافه نمود:
- مرحله اول( قبل از 1320 هجري- قمري)
دورهاي که ساختمان شهر منحصر به قلعه زندیه و دهکده ي چوبین بوده اسـت و پـس از نزدیـک شدن قلعه ي زندیه به دهکده ي چوبین، کمی پائینتر از آن، محله ي زندیه با سبک قلعـههـاي روسـتایی شکل گرفته بود.
- مرحله دوم(1224-1304ه.ق)
درابتداي این دوره شهر دولت آباد شکل می گیرد پـس از احـداث، شـهر ملایـر در دو هسـته بـه سرعت رشد می کند؛ هسته ي دولتی شیخعلی میرزا و هسته ي فرح آباد حاج جعفرخان. بـه نظـر مـی رسـد هسته ي دولتی در طرف غربی و جنوب غربی میدان شاهپور سابق (میدان امام فعلی) و هسته ي فـرح آبـاد
در جنوبآباددولت (هسته دولتی) که اراضی خالصهاي بوده است قرارداشته است.
- مرحله سوم(1304-1335ه.ق)
در این دوره، فرح آباد - شهر اقماري و کوچکی که بیرون حصار با اسلوبی بدیع در شیخدوره ي
الملوك ساخته شده بود، به شهر ملایر نزدیکتر شده و به صورت محله اي از شهر مبدل مـیگـردد.پـس از ویرانی حصار ملایر، فرح آباد جزء شهر شد و در ادامه ي آن بناهاينسبتاً مهمی توسط ثروتمندان شـهر در
فاصله ي شهر و پارك ایجاد شد که این امر باعث شد شهر و پارك ملایر به سـرعت بـه یکـدیگر متصـل شوند.
- مرحله چهارم((1335-1355
مرحله بعدي توسعه فیزیکی شهر ملایر از سال 1335 شروع و تا 1355 ادامـه مـی یابـد.توسـعه ي فیزیکی شهر به آهستگی انجام می گیردو عمدتاً شامل ساخت وساز زمین ها و فضاهاي بایر شهر می باشد.
شمال و جنوب شرق شهر از ساخت و سازهاي این دورهمشخصاً سهم بیشـتري داشـتهانـد. در ایـن دوره ساخت و سازهاعمدتاً مسکونی است که به تبعیت از خیابانهاي اصلی شهر شکل میگیرد.
- مرحله پنجم(1355تا(1365
بین سالهاي 1355-65 انقلاب، مهاجرت گسترده سال هاي اولیه انقلاب همچنین واگذاري زمـین
موجب رشد بسیار جمعیت شهري می شود؛ محلات جعفر آباد، امام زاده عبـد االله، شـمس آبـاد از جملـه
محلات حاشیه نشین شکل گرفته به تبعیت از شرایط سیاسی، اقتصادي و اجتماعی دراین دوره است.
- مرحله ششم:(1365تا(1385
در این دوره، رشد فیزیکیعمدتاً به سمت شمالغـرب و بـه طـور کلـی حواشـی شـهر، صـورت
می گیرد؛ یعنی مناطقی که زمین در آن ارزان بوده و ساخت و ساز به سهولت انجام می گیرد. در ایـن دوره،
طرح جامع (تهیه شده در سال (1368 سعی در کنترل رشد و توسعه ي فیزیکی شهر را دارد. بدین منظـور، اراضی شمال غرب ملایر (شهرك ولی عصر) را پیشنهاد می نماید. واگذاري زمین به کارمندان و فرهنگیان به توسعه ي این بخش کمک کرده و از سال 1368 به بعد ایـن قسـمت از شـهر رشـد قابـل تـوجهی داشـته است.(مهندسین مشاور معماري وشهرسازي زیستا، 1384، ص(42
جدول -2 میزان سهم هریک از مراحل توسعه اراضی شهر ملایر
ماخذ: مطالعات نگارندگان برگرفته از طرح جامع شهر ملایر 1384
نمودار شماره ي-2 نمودار رشد اراضی تحت اشغال شهر ملایر
بررسی مراحل مختلف و سهم هر یک از این دوران ها نشان می دهد که طی سال هاي 1365-85
بیشترین میزان تغییرات از لحاظ مساحت صورت پذیرفته به گونه اي که شکل شهر از حالت متقارن خود
خارج ساخته استمسلماٌ. این میزان افزایش نقش مستقیمی برروي تغییرات کاربري اراضی شهر دارد.
نقشه شماره :1 مراحل توسعه فیزیکی شهر ملایر در ادوار تاریخی
منبع: نگارندگان
بررسی تغییرات کاربري شهر ملایر در دو دوره ي 65و1385
از مشخصه هاي بارز رشد فیزیکی شهرها تغییر و تحول در کاربري اراضی آن میباشد. مهـم تـرین نتیجه ي این مسأله را می توان در عدم تعادل و توازن کاربريهاي شهر دانست. با گسترش جمعیت شهر و
افزایش محدوده ي آن الگوي خاصی از کاربري نسبت به گذشته به وجود میآید.
تغییرات کاربري طی دو دهه ي 85و 1365 شهر ملایر حـدود 70 درصـد اسـت. طبـق جـدول
شماره ي3 بیشترین درصد تغییرات به سایر کاربري ها درسال 1365 مربـوط بـه کـاربري بـاغ و کمتـرین مربوط به کاربري ورزشی است. بیشترین درصد تغییر از سایر کاربري ها در سال 1385 به کـاربري هـاي آموزشی و اداري به ترتیب با 80/89 و 75/25 درصد و کمترین به کاربري گورسـتان هـا بـا 0/48 درصـد تعلق دارد.
نمودار -3 مقایسه ي تغییرات کاربري اراضی سال هاي 1365و1385
منبع: نگارندگان
اما از لحاظ تغییرات میزان مساحت بیشترین تغییرات مربوط به اراضی بـایر اسـت کـه 191هکتـار
کاهش یافته و به سایر کاربري ها تبدیل شده است. رتبه ي دوم نیز به کاربري مسکونی اختصاص دارد که به میزان 103هکتار به آن افزوده شده است.
