مقاله توسعه پایدار شهری و بهینه‌سازی مصرف آب

بخشی از مقاله

چکیده

آبخیزداری شهری، به عنوان یکی از زیر شاخههای مهم آبخیزداری، در اغلب کشورها، در حال گسترش و توسعه میباشد. بدینمنظور بررسی اصول و مفاهیم آبخیزداری شهری از اهمیت قابل ملاحظهای برخوردار است. رواناب و مدیریت آبها، فاضلاب شهری و بهرهبرداری از آن، وضعیت آلایندهها، زباله و بازیافت آن، الگوهای شهرسازی و فضای سبز و مقابله با بحرانهای احتمالی مانند سیل و زلزله، از مباحث مورد بحث در آبخیزداری شهری است. نظریه توسعه پایدار شهری، حاصل بحثهای طرفداران محیطزیست درباره مسایل زیستمحیطی به خصوص محیطزیست شهری است که به دنبال نظریه توسعه پایدار، ارائه شد.

در این نظریه موضوع نگهداری منابع برای حال و آینده از طریق استفاده بهینه از زمین، و واردکردن کمترین ضایعات به منابع تجدیدناپذیر مطرح است . نظریه توسعه پایدار شهری موضوع جلوگیری از آلودگیهای محیط شهری و ناحیهای، کاهش ظرفیت تولید محلی، ناحیهای و ملی، حمایت از بازیافتها، عدم حمایت از توسعه زیانآور و از بینبردن شکاف میان فقیر و غنی را مطرح میکند. همچنین راه رسیدن به این اهداف را برنامهریزیهای شهری، روستایی، ناحیهای و ملی میداند.

با توجه به اهداف توسعه پایدار شهری و مباحث و اصول آبخیزداری شهری، و وجود رابطهای نزدیک و اهدافی مشترک در آنها، ضرورت انجام تحقیقات و بررسی اصول و ابعاد آنها را دوچندان مینماید. این تحقیق، با تبیین مفاهیم و اصول آبخیزداری شهری، مباحث دستیابی به توسعه پایدار شهری را مورد تاکید قرار میدهد. نگرش دقیق و علمی به بحث آبخیزداری شهری و تلفیق آن با مباحث توسعه پایدار شهری، راهکاری مفید و موثر خواهد بود و این امر، مستلزم اراده و عزم ملی و اقدامات عملی متولیان شهری است.

مقدمه

اگر آبخیزداری را به معنی مدیریت جامع یک حوزه آبخیز بدانیم، شهر به عنوان یکی از واحدهای اصلی یک حوزه آبخیز است. شهر، موجودی زنده است که در محیطی طبیعی به حیات خود ادامه میدهد، رشد میکند، بیمار می شود و میمیرد. با تامل در اجزای درونی این موجود زنده، مجموعه ها و عناصری قابل مشاهده است که در ظاهر مجزا، ولی در باطن کاملا به هم مربوط و تاثیرگذارند.معمولا در کشور ما متولیان آبخیزداری بیشتر به اقدامات فیزیکی حفظ آب و خاک پرداخته اند و کمتر به مباحث مدیریتی توجه کردهاند.

امروزه کلان شهرها دارای مسائل و مشکلات خاصی شدهاند که باید به آنها به صورت ویژه نگریسته شود و گرنه دچار عواقبی خواهند شد که به طور جدی زندگی شهرنشینان را به مخاطره میاندازد.مسائل و مشکلاتی که امروزه پیش آمده است نتیجه عملکرد غلط پیشینیان بوده است. قطعا اگر ما در این مقطع زمانی، درست مدیریت نکنیم و رفتارها و عادت های خود را بر مبنای علم و خرد پایه ریزی ننماییم، عواقب آن گریبانگیر نسل های آینده نیز خواهد شد.

توسعه، یک مفهوم گسترده و دارای ابعاد مختلف است که بعضا به عنوان رشد و پیشرفت مطرح شده است. در این میان، توسعه پایدار شهری، در جهت دستیابی به الگویی است تا با ایجاد شهری پایدار، زمینه را برای ایجاد زندگی سالم همراه با ملاحظات اجتماعی و زیست محیطی برای کلیه شهروندان مهیا سازد. نظریه توسعه شهری با تاکید بر حفظ محیط زیست شهری، آسایش شهروندان را مورد توجه قرار داده است.

بنابراین تمام تلاش طرفداران این نظریه به سلامت شهروندان و جلوگیری از آلودگی محیط زیست شهری است. نظریه توسعه پایدار شهری، حاصل بحث های طرفداران محیط زیست درباره مسایل زیست محیطی به خصوص محیط ز یست شهری است که به دنبال نظریه برای حمایت از منابع طبیعی ارائه شد. در این نظریه موضوع نگهداری منابع برای حال و آینده از طریق »توسعه پایدار… استفاده بهینه از زمین و وارد کردن کمترین ضایعات به منابع تجدیدناپذیر مطرح است، نظریه توسعه پایدار شهری موضوع جلوگیری از آلودگی های محیط شهری و ناحیهای، کاهش ظرفیت های تولید محیط محلی، ناحیه ای و ملی، حمایت از باز یافت ها، عدم حمایت از توسعه زیانآور و از بین بردن شکاف میان فقیر و غنی را مطرح میکند.

همچنین راه رسیدن به این اهداف را برنامه ریزی شهری، روستایی، ناحیهای و ملی که برابر قانون، کنترل کاربری ها و کنترل بیشتر در شهر و روستا است، میداند. این نظریه به مثابه دیدگاهی راهبردی، به نقش دولت در این برنامه ریزی ها اهمیت بسیاری میدهد و معتقد است دولت ها باید از محیط زیست حمایت همه جانبه ای کنند. تا اوایل دهه 90 کمتر مطالبی از ادبیات توسعه پایدار روی شهر ها و یا الگوهای توسعه شهری متمرکز بود.

نویسندگان موضوعاتی چون بحران جهانی محیط زیست، اقتصاد اکولوژیکی، انتقاد از مدل های متداول توسعه بینالمللی و ضرورت تغییر ارزش ها و طرز تفکر را مدنظر قرار می دادند ولی در سالهای اخیر معماران و شهرسازان شروع به توجه به این نکته نمودهاند که ببینند پایداری به مفهوم خاص چه کاربردی در الگوهای توسعه شهری میتواند داشته باشد. هر یک از نویسندگان موضوعات خاصی را مورد تاکید قرار دادند لیکن در مورد بسیاری از ابعاد توسعه شهری پایدار اتفاق نظر اصولی وجود دارد و اسنادی چون دستور کار 21 سازمان ملل و دستور کار هابیتات ، بیانگر آن است. در شهر پایدار بیشترین توجه معطوف به استفاده موثرتر از زمین هایی است که تحت پوشش توسعه شهری در آمده است.ایجاد شهر های پایدار همچنین ایجاد تغییرات عمده در نحوه اداره و مدیریت شهرها و چگونگی اتخاذ سیاست های سرمایهگذاری و تصمیمگیری ها برای آینده شهر خواهد بود.

اصول و مفاهیم آبخیزداری شهری

آبخیزداری شهری، به عنوان یکی از زیر شاخههای مهم آبخیزداری، در اغلب کشورهای جهان، در حال رشد و توسعه میباشد. فاکتورهای زیادی در بحث آبخیزداری شهری مورد بررسی است که در برگیرنده مجموعه بحث های زیر است: رواناب و مدیریت آبها، فاضلاب شهری و بهرهبرداری از آن، وضعیت آلاینده های آب، هوا و خاک، زباله و بازیافت آن، الگوهای شهرسازی، تفرجگاه و اوقات فراغت و مقابله با بحران های احتمالی مانند سیل، زلزله بر اساس تعریف سیستمی آبخیزداری، توسط دلیری، آبخیزداری شهری در سه کلاس متفاوت زیر تقسیم شده است:

-1 آبخیزداری درون شهری: که در این مقاله به اصول و کلیات آن پرداخته میشود و شامل مدیریت مخاطرات حاصل از آب و بحران آن با توجه به موئلفه های مرتبط در داخل شهر میباشد و اساسا به جنبه های بیرونی سیستم توجه نمیکند. مسائل داخل سیستم شهر، از این دیدگاه عمدتا شامل مسائل مربوط به حیوانات و جانوران شهری، بالا آمدن سطح سفره آب زیر زمینی و آلودگی آن، کنترل و مدیریت یکپارچه سیلاب شهری از حیث آلودگی و رسوب، طغیان رودخانههای طبیعی داخل شهر، کمبود آب، خشکسالی و از این موارد میباشد.

-2 آبخیزداری حوزههای شهری: بدیهی است که تنظیم ورودیهای شهری در صورتی که از ابتدا در حوزههای شهری مشرف انجام گردد سهم قابل توجهی در کاهش هزینههای اجرایی داخل شهر و پایداری سیستم در مقادیر حد، به ویژه از جنبه آلودگی، رسوب و کنترل سیل خواهد داشت.

-3 آبخیزداری درون شهری و حوزههای شهری توام: در صورتی که در یک سیستم آبخیز، هدف بررسی و کنترل یک مولفه بدون توجه به ارتباط متقابل اجزای سیستم باشد، ممکن است فرد آبخیزدار در مراحل و فرآیند برنامه ریزی و مدیریت با مسائل پیچیده سیستم درگیر نشود، اما اگر او بخواهد حتی در یک سیستم ساده، مقدار سیلاب یا رسوب لحظهای خروجی حوزه را با توجه به مسائل اجتماعی و زیست محیطی در کنار محدودیت بودجه و کاربریهای مختلف زمین، کنترل و بررسی و مدیریت نماید، قطعا روشهای سنتی دچار سردرگمی خواهد شد. در این راستا استفاده از روشهای نوین برنامهریزی، همچون مدلهای برنامهریزی خطی و برنامه ریزی هدف، جهت تخصیص بهینه منابع طبیعی و مدیریت یکپارچه سیستم به منظور بهرهبرداری بهینه همزمان با کنترل و بررسی پارامترهای مختلف حوزه در جهت استفاده منطقی و اصولی منابع بالادست حوزه به نحوی که برای سیستم پایین دست مساله ای نداشته باشد، ضروری و گریزناپذیر خواهد بود.

پیشگیری، کاهش یا مهار فرسایش در قالب برنامه های مبارزه با فرسایش تشدید شونده توام با کاهش و مهار رسوبات ناشی از فرسایش، کاهش خسارات سیل، خشکسالی و تغذیه مصنوعی منابع آب زیرزمینی - آبخوان داری - و در مواردی تامین آب از طریق احیای منابع خاک و آب با استفاده از روش های مکانیکی و بیولوژی، در قالب طرح های آبخیزداری از ارکان و اصول آبخیزداری درون شهری هستند.

اصول و مفاهیم توسعه پایدار شهری

توسعه پایدار شهری به توسعه شهر با لحاظ نمودن منافع نسل آینده توجهی ویژه دارد، به نحوی که طرفداران این نظریه به بهرهبرداری عاقلانه از منابع شهری توسط شهروندان بدون آلوده کردن بیش از حد محیط زیست تاکید میکنند. مفهوم اصلی توسعه پایدار شهری توسط پیترهال اینگونه تعریف میشود: شکلی از توسعه امروزی که توان توسعه مداوم شهرها و جوامع شهری نسل های آینده را تضمین میکند.

از نظر کالبدی، توسعه پایدار شهری یعنی، تغییراتی که در کاربری زمین و سطوح متراکم جهت رفع نیازهای ساکنان شهر در زمینه مسکن، حمل و نقل، اوقات فراغت و غذا به عمل میآید تا در طول زمان شهر را از نظر زیست محیطی قابل سکونت و زندگی - هوای پاک، آب آشامیدنی سالم، اراضی و آبهای سطحی و زیرزمینی بدون آلودگی - و از نظر اقتصادی بادوام - اقتصاد شهری هماهنگ با تغییرات فنی و صنعتی جهت حفظ مشاغل پایهای و تامین مسکن مناسب در حد استطاعت ساکنان، با بار مالیاتی سرانه عادلانه - و از نظر اجتماعی همبسته - الگوهای کاربری اراضی همبستگی اجتماعی و احساس تعلق شهروندان به میراثهای شهر را ارتقاء خواهند داد - نگه دارد. بنابراین ارزیابی گسترش شهری، ناشی از چنین توسعه ای، باید اصول توسعه پایدار را در تمام مناطق و حوزهها و محلات، نشان دهد.

با بررسی نظریه توسعه پایدار شهری در مییابیم که اصول چهارگانه؛ محیط، وقایع آینده، عدالت و مشارکت در توسعه شهری باید مورد توجه قرار گیرد. به نحوی که چهار اصل استراتژیک برای توسعه شهری و ساماندهی محیط تاثیر مهمی خواهد داشت، کاربری زمین، معماری، آثار تاریخی ساختارهای اقتصادی و تسهیلات عمومی در توسعه پایدار شهری مورد بررسی قرار میگیرد.در توسعه شهری پایدار، شهر به مرکزی برای سرزندگی، فرصت و ثروت بدل میشود. در این میان به راهحل هایی نیاز است که بتوانند کارآمدترین استفاده ممکن را از فضا ترویج کند و از میزان تخصیص اضافی زمین به امور توسعه شهری بکاهند.

بحث و نتیجهگیری

توسعه پایدار شهری همانند مفهوم اصلی توسعه پایدار به توسعه پایدار قوی، توسعه پایدار ضعیف و مدل ایدهآل توسعه پایدار تقسیم میشود. توسعه پایدار بر تغییرات شهری و به فرم کالبدی شهر نیز توجه دارد و نکاتی مانند برنامه ریزی آموزشی، بهداشتی و رفاه اجتماعی را نیز در برگرفته است. از این گذشته این گونه نکات توسعه پایدار را د ر سطح وسیعی مطرح میسازد. سیاستگذاری در سطح شهر و منطقه در زمینه توسعه پایدار شهری و منطقهای متمرکز شده است.

توسعه مکان های زندگی انسان به دلایل زیر امری ضروری است؛ افزایش جمعیت؛ بالا رفتن امکانات بهداشتی؛ بالا رفتن درآمدها؛ و تکنولوژی و تاثیرات آن در توسعه شهری. به منظور تحقق توسعه پایدار شهری، تلاش های زیادی در مقیاس جهانی، ملی و ناحیه ای به عمل آمده است. اصول توسعه پایدار شهری، اهداف بنیانی فعالیت های هر جامعه از جمله جامعه شهری و ارتقای شرایط کمی و کیفی زندگی انسان است.پایداری شهری مفهوم موازی دیگری است که توسط برخی از مولفان و از جمله خانم مکلارن مطرح شد.از نظر مکلارن، برخی مشخصات کلیدی پایدار شهری که غالبا در ادیبات موضوع و اسناد بیان میشوند، عبارتند از:

-    برابری بین نسل ها، برابری درون نسل ها - شامل برابری اجتماعی، برابری در حکومت -

-    حفاظت از محیط طبیعی - زندگی در چارچوب ظرفیت و تحمل آن -

-    استفاده حداقل از منابع تجدید نشدنی

-    بقای اقتصاد و تنوع جامعه خود اتکایی

-    رفاه فردی و رفع نیازهای اساسی افراد جامعه

آنچه که در پایداری شهری مهم مینماید، تداوم زندگی عادی شهروندان توام با بالندگی و رفاه اجتماعی است که در عین برخورداری از حداکثر رفاه به پایداری محیط شهری آسیب نرساند.متاسفانه توسعه شهری در طول دهه گذشته آسیبهای جبرانناپذیر را به محیط زیست شهری وارد کرده است.زیرا نزدیکی صنایع به شهرها و ورود فاضلاب های زیرزمینی از یک سو، آلودگیهای هوا ناشی از استفاده بیش از حد از وسایل حمل و نقل موتوری موجب آلودگی زیست محیطی و صوتی غیر قابل کنترل شده است. مدل های عملی که برای پایداری شهری طراحی شده است به ندرت ضوابط معیارهای پایداری زیست محیطی و بهداشتی را در خود دارد، حتی توسعه شهرهای اروپایی باعث کمتر شدن پایداری زیست محیطی و بهداشتی شده است.

هر چند پرداختن به بحث آبخیزداری شهری، از نظر اجرایی با تغییرات ایجاد شده در اکثر شهرها، ساده و آسان نیست، اما ضرورت دارد برنامهریزی مدون و دقیقی در این زمینه در بخش های مختلف آموزش، تحقیق و اجرا به عمل آید. بدون شک برای رفع معظلاتی مانند ورود سیلاب ها به پهنه شهرها، آب گرفتگی معابر در اثر سیلاب های شهری، نامناسب بودن و نبود امکانات زیر بنایی برای ایجاد فضاهای سبز درون و پیرامون شهری جهت ایجاد تفرجگاه ها و امور رفاهی، پناهگاه ها و نقاط امن برای استفاده در زمان وقوع حوادث غیر مترقبه و آلودگی هوا، توجه به آبخیزداری شهری در کلیه کشورها، به ویژه کشورهای در حال توسعه، ضروری و اقدامی الزامی تلقی میگردد.

نتیجه بررسیها و جمعبندیها مبین این نکته است که هر چند آبخیزداری شهری از نظر اجرایی با تغییرات ایجاد شده در اکثر شهرها، سهل و عاری از محدودیت نیست، اما ضرورت دارد برنامه ریزی عاجل و جدی در این زمینه در بخشهای آموزش، تحقیقات و اجرا به عمل آید. آبخیزداری تنها محدود به مدیریت کلیه منابع طبیعی تجدید شونده در پهنه آبخیز معین در محیط طبیعی با تاکید بر ساماندهی و برنامهریزی برای تولید کالا و ارائه خدمات بدون وارد شدن صدمه به منابع آب و خاک و یا مدیریت کلیه منابع طبیعی تجدید شونده جهت تامین آب با کمیت و کیفیت مطلوب نیست.

بر اساس موارد مطرح شده، میتوان نتیجه گرفت که در مباحث آبخیزداری شهری در ایران، سایر جنبهها و کاربردهای این علم، به دلیل اهمیت و اولویت تامین آب برای مصارف مختلف - احداث سدهای بزرگ چند منظوره همراه با عواقب ناشی از ایجاد و گسترش انواع مختلف فرسایش - ، بر سایر جوانب، بخشها و کاربردهای آبخیزداری شهری، از جمله آموزش، تحقیق و اجرا، اثر گذاشته و کمتر مورد توجه واقع شدهاند.