مقاله جهت گیری مذهبی و حالتهای هویت در افراد معتاد و غیرمعتاد

بخشی از مقاله

چکیده

زمینهواهداف: اعتیاد یک بیماری اجتماعی است که مشکلات جسمی، روانی و اقتصادی زیادی را برای فرد و خانواده به همراه دارد. علل روانی گرایش فرد به اعتیاد در جوامع جدید نیز نشأت گرفته از ویژگی های شاخص اجتماعی در این جوامع بوده است. هدف پژوهش حاضر مقایسه دومؤلفه جهتگیری مذهبی و حالتهای هویت در افراد معتاد و غیرمعتاد، بررسی رابطه این دومؤلفه و ارزیابی عوامل پیشبینیکننده اعتیاد در افراد بود. موادوروشها: روش انجام تحقیق از نوع همبستگی و روش اجرای پرسشنامهها به صورت انفرادی بوده است. بدین صورت که با روش نمونهگیری دردسترس ازتعداد 94 نفر از افرادی که برای ترک اعتیاد به مراکز ترک اعتیاد شهرستان یزد مراجعه کردند، درخواست شد تا به صورت داوطلبانه پرسشنامه جهتگیری مذهبی و مقیاس حالتهای هویت را پر نمایند.

همچنین برای مقایسه افراد معتاد ازلحاظ متغیرهای پژوهش تعداد 94 نفر به عنوان گروه کنترل تعیین شد. نتایج: یافتههای پژوهش حاضر روشن ساخت که در وهله اول بین حالتهای هویت در افراد معتاد و غیرمعتاد تفاوت وجود دارد، به طوری که افراد معتاد نسبت به افراد غیرمعتاد نمرات پایینتری را در هویت دیررس و موفق بهدست آوردند. در وهله دوم، مشخص شد که بین جهتگیری مذهبی و حالتهای هویت در افراد ارتباط وجود دارد، به این صورت که هرچه نمرات فرد در مذهب بیرونی بیشتر باشد، هویت زودرس و آشفته بیشتر و هویت موفق کمتری را نشان میدهند و بالعکس. همچنین هرچه نمرات افراد در مذهب درونی بیشتر باشد، هویت آشفته کمتر و هویت موفق بیشتری را ظاهر میسازند. 

از چشماندازی دیگر، مشاهده شد که سه متغیر سن، سطح تحصیلات و هویت زودرس، پیشبینیکنندههای قوی برای گرایش به اعتیاد میباشند.نتیجهگیری: انگیزه جستجوی اعتیاد بر اساس ترکیبی از عوامل معنوی، رشدی و اجتماعی است؛ ازاینرو، به توجه بیشتر خانوادهها به دوران جوانی فرزندانشان در شکل گیری هویت و نگرش مذهبی آنها جهت پیشگیری از مشکلات آتی، توصیه میشود. انسان موجود کنجکاوی است که در مواجه با هر رویداد و اتفاق جدیدی به دنبال کشف آن است، اما باید مهارتها و آگاهیهای خود را افزایش دهد، چرا که باورهای واقعی درباره پدیدهها متفاوت است و تجربه برخی ازاین کنجکاویها به اندازهای مخرب و ویرانگر است که راه بازگشت ندارد؛ »اعتیاد« یکی از این کنجکاوی ها و البته یک پدیده های شوم اجتماعی است به لحاظ سنی نوجوانان و جوانان نسبت به آن کنجاوی بیشتر دارند.

 اعتیاد یک بیماری اجتماعی است که مشکلات جسمی، روانی و اقتصادی زیادی را برای فرد و خانواده به همراه دارد - فرهنگیان نیوز، . - 1391 امروزه وسعت اعتیاد در جهان چنان گسترش یافته که به شکل یک بیماری مزمن و اجتماعی در آمده و باعث به خطر افتادن امنیت اجتماعی شده است. این معضل بیشتر از آن جهت اهمیت دارد که یکی از حادترین مشکلات نسل جوان است و منجر به زوال شخصیت و کاهش نیروی جسمانی افراد گردیده و به خروج جوانان از صحنههای فعال زندگی میانجامد و زمینه را برای فرصتطلبان و غارتگران سرمایه جوانی فراهم مینماید - خدابنده، لریپور و حسینرضایی، . - 1387 خیلی ها فکر می کنند که اعتیاد یک پدیده مردانه است اما واقعیات نشان می دهد که این مساله جنسیت نمی شناسد و گرایش زنان و دختران به ویژه به مواد مخدر جدیداً در کشور ما افزایش یافته است.

هر چند آمار دقیقی از میزان جمعیت زنان معتاد در کشور وجود ندارد، اما بر اساس برخی پژوهشها 6/9 درصد از معتادان کشور را زنان تشکیل می دهند.به گزارش خبرنگار سلامت نیوز - 1391 - ، آنچه که درباره اعتیاد به لحاظ آماری بیش از هر چیز مورد توجه است میزان افزایش معتادان و کاهش سن مبتلایان به این بیماری است که همیشه موجب نگرانی خانواده ها و مسئولان می شود.مدیرکل امور فرهنگی و پیشگیری ستاد مبارزه با مواد مخدر، میانگین کنونی سن اعتیاد در کشورمان را 32/7سال خواند. وی همچنین شمار دقیق معتادان ایران را یک میلیون و 200 هزار نفر برشمرد و بیان کرد: طبق آخرین آمار، 45 درصد معتادان کشور کمتر از 30 سال سن دارند - سلامت نیوز، . - 1390 این یافتهها لزوم توجه به پیشگیری و شناسایی عوامل خطر و محافظتکننده را دوچندان میکند.

بازتعریف اعتیاد در طی سالهای اخیر به گونهای بوده که برچسب جرم از آن زدوده و به منزله یک بیماری روانی و فردی مطرح شده است. به تبع آن تمرکز روانشناسان نسبت به این بیماری و شیوع اعمال روشهای رواندرمانی، دیده میشود که باعث گردیده همواره عوامل اجتماعی معلول عوامل روانی انگاشته شود. با بهرهگیری از بیان خودکشی دورکیم میتوان گفت علل روانی گرایش فرد به اعتیاد در جوامع جدید نیز نشأت گرفته از ویژگیهای شاخص اجتماعی در این جوامع بوده است که از ویژگی های شاخص آن، نارسایی در جذب شدن فرد در جامعه و یکپارچه شدن آن با جامعه میباشد. رویکرد نظری پژوهش فرد معتاد، فردی است که به دلیل ناهماهنگی بین راهها و اهداف چارچوب نخستینی که توسط خانواده و جامعه و به واسطه الزاماتی که از سوی آنها برای او ایجاد گردیده، دچار انحراف و کجروی - اعتیاد - شده است - تنهایی و علیزاده، . - 1390 برای خود چارچوب دومینی میسازد که ویژگی بارز آن طرد اجتماعی عاطفی اولیه میباشد.

در اصل به واسطه این چارچوب دومینی که خود سازنده آن است، دچار یک نوع رها شدگی و عدم تعلق به گروه - خانواده و جامعه - میگردد، در حالی که ظاهرا هم چنان ابراز نقشپذیری در چارچوب نخستین و تبعیت از آن می نماید. برعهده گرفتن نقشهای اجتماعی، فرصت و عرصهای برای فرد مهیا می کند تا از طریق کنش متقابل چهره به چهره ابراز وجود نماید. از این طریق به دلیل نیاز به بکارگیری تواناییهای بالقوه برای کسب موفقیت در ارتباطاتش و به تبع آن ایفای نقش، به لحاظ روانی بیشتر به شناخت خود و به دنبال آن به عزتنفس دست خواهد یافت. فردی که به دلیل عوامل اجتماعی گوناگون از مشارکت جذب و ادغام در گروههای اجتماعی رانده شده و فرصت نقش پذیری در گروه برای او مهیا نمی شود، با زائل شدن هویت اجتماعی مواجه است - گافمن، 1986؛ به نقل از تنهایی و علیزاده، . - 1390 نقش پذیری، خود به پذیرش و نهادینه شدن هویت اجتماعی در فرد کمک می نماید.

چنین فردی که با مشکل هویت اجتماعی روبرو است، احساس ناامیدی، یاس، اضطراب و غیر مفید بودن داشته و به لحاظ روانی، اختلالات و مشکلات فراوانی در او ایجاد میگردد که مسببات گرایش فرد به زندگی فردی  انزواطلبی را فراهم میآورد. فرد برای غلبه بر این تنهایی و انزواطلبی، به اعتیاد روی میآورد و از طریق وابستگی به مواد، سعی در التیام این حس دارد - تنهایی و علیزاده، . - 1390 اعتیاد باعث از بین رفتن هویت فرهنگی جوامع شده و به شکل گیری تغییرات هویتی در قالب هویت مجازی، کاذب و آنی، همراه با اختلالات روانی و بینظمی اجتماعی در جامعه میانجامد. عدم حمایت اجتماعی،گسترش روابط اجتماعی سرد خانواده و.... باعث شده که این مسئله در جامعه در بین کاربران نسل جوان و نوجوان ما افزایش یابد. وجود لذتهای آنی، فقدان مشوقهای تربیتی و فرهنگی مناسب برای حمایت از نسل جوان، عدم نظارت بر رفتارهای جوانان و.... بر افزایش پیامدهای اعتیاد افزوده است.

اعتیاد همراه با کم رنگ شدن ارزشهای اسلامی و ایرانی، تضعیف فرهنگ های ملی و بومی،تزلزل اعتقادی و فرهنگی. ترویج سطحی نگریستن به مسائل، ایجاد سردرگمی، رشد لذتهای کاذب و آنی، گسترش جرائم و بزهکاری عملی، ضایع گردیدن حقوق مؤلفین،اشاعه محصولات فرهنگی غرب، گسترش تهاجم فرهنگی، رشد ناتوی فرهنگی سبک زندگی غربی و..... را به صورت مستمر و پیوسته بوجود میآورد.

بحران هویت چالشی است که همه جوانان را به گونهای درگیر خود کرده و به خاطر همین بی هویتی است که جوان به سمت اعتیاد میرود - خبرگذاری مهر، . - 1390 وقتی اعتیاد با یک دوره خاص از زندگی فرد مانند دوران نوجوانی هم زمان میشود، باید منتظر آسیب و لطمه اعتیاد به آینده نسلی باشیم که قرار است آینده ساز کشور باشد.دوره نوجوانی به علت هم زمانی با دوره بلوغ، تلاش نوجوان برای کسب هویت، پیدا کردن درک تازهای از جهان و یافتن مسیر زندگی دوره حساسی از زندگی محسوب میشود و خانواده در پیشگیری از بخش عمده ای از آسیبها ازجمله اعتیاد و حمایت از نوجوان برای گذراندن این دوره بحرانی نقش عمده ای ایفا می کند.

شاید بتوان گفت مهم ترین مشکلی که هم اکنون در بسیاری از خانواده ها وجود دارد، شکاف یا فاصله ای است که بین والدین و فرزندان به علت سرعت تحولات و تغییرات در جامعه به وجود آمده است و والدین از فرزندان عقب مانده اند. نکته این جاست که در یک مقطع سنی، ارتباط بین نسل جدید با قدیم دچار مشکل می شود حال اگر سرعت انتقال اطلاعات و تحولات دنیای جدید و بحران هویت را هم به این امر بیفزایید بهتر می توان دریافت که تضاد و فاصله بین نسل قدیم و جدید تا چه اندازه بحران آفرین است. در نتیجه بهتر است برای کمترکردنفاصلههاتلاش کرد.

چندین عامل دست به دست هم داده که نوجوانی به بلای اعتیاد گرفتار شده است - سلامتنیوز، . - 1390به عبارتی عوامل متعددی میتواند در ایجاد این آسیب اجتماعی دخیل باشد. شکل نگرفتن صحیح هویت، نداشتن هدف و ارزش در زندگی و به دنبال آن پیدایش معضل اجتماعی یاس و ناامیدی زودرس، جوانان را به ورطه نابودی اعتیاد می کشاند - پایگاه اطلاع رسانی پیشگیری اولیه از اعتیاد، 1392؛ خداجوادی - 1387 - و بیشاپ، مکیلوییز و اسچنکلوت - 1997 - در همین راستا در پژوهشی نشان دادند که نمرات پایگاه های هویت سردرگم و معوق در گروه معتاد، به طور معنا داری بالاتر از گروه غیر معتاد و نمرات پایگاه هویت موفق در گروه غیر معتاد، بالاتر از گروه معتاد بود .هرچه فرد بحران هویت را تجربه کرده باشد و از وضعیت هویتی دارای تعهد و رشد یافته تری برخوردار باشد، کمتر احتمال دارد که به معضل اعتیاد گرفتار شود.همچنین ریت - 2004 - اذعان کرد که افزایش اعتیاد در جوانان به عوامل متعددی ازجمله وضعیت هویت شکل گرفته برای فرد وابسته است.

فرایند شکل گیری هویت در مرکزیت سؤال اخلاقی برای معنا قرار دارد، زیرا هویت بوسیله تعهدات و مشخصههایی تعریف میشود که چارچوبی برای تعیین خوبی و بدی موارد برای فرد را فراهم میآورد - تیلور، 1989 به نقل از حسینی، مزیدی و حسینچاری، . - 1389 به همین دلیل است که اریکسون - 1958 - معرفی بحران هویت بر اهمیت اکتساب باورهای مذهبی در طی نوجوانی تأکید میکند، زیرا این باورها به فرد کمک میکند که یک چشمانداز خاص را رشد دهد - به نقل از حسینی، مزیدی و حسینچاری، . - 1389 لذا باید گفت که فرایند رشد جهتگیری مذهبی مشابه با رشد احساس هویت است - شرمن، 2000 به نقل از حسینی، مزیدی و حسینچاری، 1389؛ - . همچنین حسینیالمدنی، کریمی، بهرامی و معاضدیان - 1392 - نیز در پژوهشی نشان داند که عضویت در گروه های معتاد و غیر معتاد را می توان از طریق مؤلفه هایی چون سبکهای هویتی و معنویت پیش بینی کرد.

در همین راستا گریفث و گریگس 2005 - ، به نقل از حسینی، مزیدی و حسینچاری، - 1389 بیان میکنند که معنویت و مذهب رابطه نزدیکی با هویت دارند، زیرا شکلگیری هویت ابزاری است که ازطریق آن افراد مذهب و سایر ایدئولوژیهای خود را میپذیرند - واتسن و موریس، 2005؛ رضایی فرحآبادی و احقر، 1389؛ هاشمی و جوکار، 1387؛ ساروگلو و گالاند،. - 2004 ازآنجا که سبکهای هویت نشان دهنده فرایندها و راهبردهایی است که افراد برای شناخت خود و حل مسائل مرتبط با آن به کار میبرند - برزونسکی، 1990 به نقل از حسینی، مزیدی و حسینچاری، - - 1389، بررسی نقش جهت-گیریهای مذهبی در سبکهای هویت و مسائل و مشکلاتی که افراد در زندگی روزمره با آن سر و کار دارند، اهمیت دارد.

مذهب میتواند بعنوان یک اصل وحدت بخش و یک نیروی عظیم برای سلامت روان مفید و کمککننده باشد. از دیدگاه آلپورت جهت گیری مذهبی به دو صورت درونی و بیرونی میباشد. در جهتگیری مذهبی درونی، ایمان به خودی خود بعنوان یک ارزش متعالی تلقی میگردد و یک تعهد انگیزش فراگیر، نه وسیلهای برای دستیابی به اهداف در نظر گرفته میشود. اما در جهتگیری مذهبی بیرونی، مذهب امری خارجی و ابزاری برای ارضای نیازهای فردی ازقبیل مقام و امنیت مورد استفاده قرار میگیرد، به عبارت دیگر دینداری برای کسب امنیت و پایگاه اجتماعی است و افراد از دین بعنوان وسیلهای برای رسیدن به حاجات خود استفاده میکنند.

- آلپورت و راس، 1967 به نقل از مداحی، صمدزاده و کیخای فرزانه، . - 1390 با توجه به اینکه درصد بالایی از جمعیت کشور ما را نوجوانان و جوانان تشکیل میدهند و این نسل در آستانه ورود به دانشگاه، ورود به مشاغل مختلف، ازدواج و ... میباشند و مهمترین سرمایه جهت رشد و بالندگی یک کشور محسوب میشوند، لزوم شناسایی عوامل پیشگیریکننده و پیشبینیکننده اعتیاد در این قشر و حفظ سرمایههای انسانی و اجتماعی کشور بیش از پیش احساس میگردد.