بخشی از مقاله
چکیده
جاسوسی یکی از مهمترین جرایم علیه امنیت ملی است که با توسعه علوم و افزایش ارتباطات، حوزه ارتکاب آن از دنیای واقعی فراتر رفته و به فضای مجازی نیز راه یافته است. جرم جاسوسی اگرچه یکی از جرایم قدیمی وکلاسیک حقوق جزا به شمار میرود، ولی در پرتو پیشرفتهای فناوری، نحوه ارتکاب آن دستخوش تغییراتی میشود که در قانون جرایم رایانهای تحت عنوان جاسوسی رایانهای، جرم انگاری شده است. به واسطه افزایش پردازش دادهها در مشاغل و ادارات، دادههای ارزشمند اقتصادی، اداری، حکومتی و خصوصی به طور زیاد در سیستمهای دادهپردازی و در حاملهای دادهها ذخیره میشوند. امروزه شاهد نفوذ یابندهها - خدشه زنندهها - هستیم که به طور غیرمجاز به سیستمها دستیابی پیدا میکنند و درصدد دستیابی غیرمجاز به دادهها هستند. حال در این مقاله سعی شده است تا با بررسی جرم جاسوسی سایبری، نحوه ارتکاب و عناصر تشکیلدهنده آن مورد مداقه قرار گیرد و با توجه به آن، وضعیت قوانین مدون داخلی و نقاط ضعف و قوت آنها در راستای جرم انگاری، پیشگیری، برخورد و رسیدگی به این جرم نوظهور، مطالعه و بررسی شود.
واژگان کلیدی: فضای سایبر، جاسوسی، جرایم سایبری.
مقدمه
در میان جرایم رایانهای، جاسوسی یکی از جرایم خطرناک در سطح ملی و بلکه بینالمللی محسوب میشود. خطر امنیتی که این جرم برای امنیت ملی کشورها و اقتدار و حاکمیت دولتها دارد، آنها را وادار به برخورد سرسختانه با این جرم نموده است. جاسوسی از جرایمی است که هم به صورت سنتی و هم به صورت رایانهای جرمانگاری شده است. این جرم از جمله جرایمی است که در طبقه اول جرایم علیه امنیت و آسایش عمومی قرار دارد، چرا که استقلال، امنیت و تمامیت ارضی کشورها و در کل اساس حکومتها را به خطر میاندازد و موجب فاش شدن اسرار و اطلاعات میشود - لشجوده، . - 12 :1388 اینترنت که بزرگترین غول اطلاعاتی قرن 21 به شمار میرود، قابلیت سوءاستفاده از اطلاعات را بالا برده است.
اینترنت به واسطه ارتباطدهی زنده، آنلاین و فراگیر میتواند فرصتی مناسب برای نفوذ جاسوسان در جهت کسب جدیدترین اطلاعات باشد. نظامهای مختلف حقوقی-سیاسی، جرایم علیه امنیت کشور را با مجازاتهای سخت و خشن پاسخ میدهند، نوعا جرایمی که مربوط به امنیت کشور باشد - چه مربوط به امنیت داخلی یا امنیت خارجی کشور- از زمره جرایم سیاسی محسوب میشود؛ زیرا در این گونه جرایم بیشتر حاکمیت و نظام سیاسی مورد هدف قرار میگیرند. بدین جهت است که در چنین مواردی، حقوق بیشتر از پیش اسیر سیاست میشود. جرم جاسوسی که در زیرمجموعه جرایم علیه امنیت داخلی و خارجی کشور است و امنیت کشور را به مخاطره میاندازد،
از جمله جرایم سیاسی است که بیشتر با قدرت حاکمه و نظام سیاسی موجود و امنیت کشورها طرف حساب میباشد. حال با توجه به توضیحات مختصری که راجع به اهمیت حفظ امنیت و مبارزه با این جرم برای دولتها ملتها گذشت، خالی از لطف نیست که این مزیت قانون ایران را در اینجا و قبل از ورود به بررسی این جرم بیان بداریم که خوشبختانه قانونگذار کشور ما نیز از قدیمالایام تا به امروز این پدیده را به همراه انعطافپذیری، گستردگی و تغییرات آن مدنظر توجه صحیح خود قرار داده و در قوانین مملکتی، بخشی را به مباحث مهم جاسوسی و جاسوسی رایانهای اختصاص داده است تا این خود گامی باشد در مسیر کنترل، پیشگیری و مبارزه با جرم ضد امنیتی جاسوسی که با توجه به تغییرات زمان، چهره مجازی نیز به خود گرفته است و باید انعطافپذیری بیشمار فضای سایبری و متعاقب آن جاسوسی سایبری را نیز هر روز بیش از دیروز مد نظر و عملکرد مستمر قرار دهیم. لذا در این مقاله در پی بررسی جرم جاسوسی سایبری در حقوق ایران و راهکارها روشهای پیشگیری از این جرم هستیم.
-1 مفاهیم
-1-1 مفهوم تجسس
در کتب لغت برای این کلمه، معانی متفاوتی ذکر شده است. ابن منظور در کتاب لسانالعرب میگوید: »جس« برای جستجوی خبر و تفتیش از باطن امور است و تجسس نیز به همین معناست و بیشتر به امور شر وبد گفته میشود و جاسوس دارنده و همراه اسرار شر است - ابن منظور، :1408 ج 2، ص . - 283 دهخدا در این مورد آورده است: »جاسوس، جستجو کننده خبر برای بدی، شخصی باشد که از ملکی به ملک دیگر خبر برد« و در مورد جاسوسی میگوید: »جاسوسی خبرپرسی، عمل آن که جاسوس است، سلیمان چون به پادشاهی نشست، اول چیزی که نهاد، در طلب کردن مملکت، آن که مرغان را به جاسوسی معین گردانید« - دهخدا، :1372 ج 5، ص . - 6458 در فرهنگ عمید آمده است: »جاسوسی صف عربی، خبرکش، خبرچین، جستجو کننده خبر، کسی که اخبار و اسرار کسی یا سازمانی یا مملکتی را به دست بیاورد و به دیگری اطلاع بدهد - عمید، . - 328 :1388 جاسوسی، مفهومی در فقه و حقوق موضوعه است که ناظر به فعالیت کسی است که پنهان یا تحت عنوان نادرست به گردآوری اطلاعات به نفع دشمن بپردازد؛ چنین کسی با شرایطی که فقه و حقوق مقرر است، به عنوان مجرم شناخته میشود و بسته به نوع فعالیت، محکومیتهایی برای او منظور میگردد. جاسوسی در قوانین موضوعه ایران تعریف خاصی ندارد و تنها به مصادیقی از آن اشاره شده است. برخی در برخورد حقوقی با مصادیق جاسوسی، از شیوه احصای جرایم و بسنده کردن به موارد منصوص در قانون بهره میجویند و برخی به برداشتهای لغوی و عرفی از اصطلاح روی میآورند - زراعت، . - 36 :1382
جاسوس به شخصی گفته میشود که تحت عناوین غیرواقعی و مخفیانه به نفع خصم درصدد تحصیل اطلاعات یا اشیایی باشد - گلدوزیان، . - 374 :1388 این تعریف ارائه شده توسط حقوقدانان برای جاسوس به معنای »کسی که مجرمانه یا تحت عنوانهای نادرست به نفع خصم درصدد تحصیل اطلاعاتی از نقشه و قوای طرف و مقاصد او برآید« - جعفری لنگرودی، - 189 : 1370 نیز ارائه گردیده که دریافتی از کاربرد عرفی است. حقوقدانان در تحلیل حقوقی، جاسوسی را در زمره جرایم ضد امنیت و آسایش عمومی قرار داده، عمومات مربوط به این گونه جرایم را درباره جاسوسی توسعه میدهند - موسوی بجنوردی، . - 375 :1387
در مجموع به دست میاید که تجسس در لغت و عرف اختصاص به خبریابی برای دیگران ندارد، بلکه اعم از آن است؛ یعنی هم خبر برای دیگران و هم برای خود میتواند باشد و دیگر این که جاسوسی دارای معنای نسبی است؛ هم میتواند به عنوان جرم مطرح شود و هم نوعی تلاش وطندوستانه - پورسیدرضا، . - 17 :1385 در ابواب فقهی، بابی به بحث تجسس اختصاص ندارد و در جاهای مختلف به طور پراکنده و مختصر از این واژه سخن به میان آمده است. در کتب فقهی برای این منظور غالبا لفظ »عین« و »عیون« استفاده شده است و آنچه از نظر حقوقی مطرح است، این است که جاسوس به شخصی گفته میشود که تحت عناوین غیرواقعی و مخفیانه به نفع خصم و درصدد تحصیل اطلاعات یا اشیایی باشد - گلدوزیان، . - 346 :1384
-1-2 مفهوم فضای سایبری
فضای سایبر یا سایبر اسپیس عبارتی است که در دنیای اینترنت، رسانه و ارتباطات بسیار شنیده میشود. وقتی صحبت از فضای مجازی به میان میآید، مردم اغلب به کامپیوتری فکر میکنند که به اینترنت متصل است. در حالیکه این فقط بخش بسیار کوچکی از فضای سایبری را تشکیل میدهد. از نگاه دیوید بل، فضای سایبری فقط مجموعهای از سختافزار نیست؛ بلکه مجموعهای از تعاریف نمادین است که شبکهای از عقاید و باورها را در قالب دادوستد بیت رد و بدل میکنند. کینزا فضای سایبری را برای مثال محیطی برساخته از اطلاعات نامرئی- اطلاعاتی که میتواند اشکال مختلفی به خود بگیرد، تعریف میکند - بل، :2001 ص . - 14 دهقان معتقد است، فضای سایبری یک شبکه گسترده جهانی است که شبکههای مختلف رایانهای در اندازههای متعدد و حتی رایانهای شخصی را با استفاده از سختافزارها و نرمافزارهای گوناگون و با قراردادهای ارتباطی به یکدیگر وصل میکند - دهقان، :1384 ص . - 45
تعاریف متعددی از فضای سایبری ارائه شده است، ولی در مجموع این فضا محیط الکترونیکی و شبکهای از کامپیوترها دانسته میشود که با استفاده از جلوههای سمعی و بصری سعی دارد تا اشیا و واقعیتهای سهبعدی جهان واقعی را مشابهسازی کند، به وطری که فاقد مادیت فیزیکی بوده و خصوصیات بارز آن، بیمکانی و بیزمانی است. در مجموع فضای سایبری را میتوان فضایی که در آن، فعالیتهای گوناگون در ابعاد دادهورزی و اطلاعرسانی، ارتباطات و ارائه خدمات، مدیریت و کنترل از طریق سازوکارهای الکترونیکی و مجازی انجام میپذیرد، تعریف کرد - صدری و کروبی، :1384 ص - 58
-1-3 تعریف جاسوسی سایبری
همان طور که اشاره شد، یکی از مصادیق بارز و قدیمی جرایم علیه امنیت، جاسوسی است و در هر دورهای متناسب با آن دوره، معنای جاسوسی تغییر کرده است. قانونگذاران نیز در پی آن، چنین رفتارهایی را جرمانگاری کردهاند. چنانچه در گذشته جاسوسی نیازمند ورود به مواضع مربوطه جهت کسب اطلاعات، عکسبرداری، نقشهبرداری یا تغییر عنوان و جا زدن به عنوان
