بخشی از مقاله
چكيده
خداوند متعال براي هدايت بندگان خود پيامبران زيادي فرستاده و كتاب هاي مختلفي نيز توسط اين پيامبران به بندگان خود داده است، اما آخرين و بهترين كتاب توسط آخرين پيامبر ، حضرت محمد - ص - فرستاده شد. در اين كتاب ١١٤ سوره وجود دارد كه هر سوره به منظور و موضوع خاصي نازل شده است. سوره مومنون يكي از اين سوره هاست. اين سوره با نام بردن از ويژگي هاي فردي و اجتماعي مومنان، جامعه ايده آل اسلامي را به ترسيم مي كشد. در اين مقاله با استفاده از تفسير بنايي - ساختاري - و با كمك تحليل مضمون – كه يك نوع تحليل كيفي است- با نگاهي نو، بررسي جديدي از آيات اين سوره شده است. استفاده از ابزار روشي مكس كيوو دا در اين تحقيق راه گشا بوده است.
پس از دقت نظر در سوره مومنون و بررسي چندين تفسير، آيه ابتدايي آن - قد افلح المؤمنون - به عنوان قلب سوره در نظر گرفته شده است و ساير آيات اين سوره بر حول محور آن مي چرخند و بر مبناي آن مورد بررسي و دقت نظر قرار مي گيرند. " فلاح" از مفاهيم و كلمات كليدي در اين سوره به حساب آمده است. با توجه به اينكه اين روش نوين است همراه با نواقصي است كه اميد است درآينده تكميل شود و راه گشايي براي ساير تحقيقات واقع گردد.
- ١ - مقدمه
١.١.روش شناسي تحقيق
مطالعات در دو دهه اخير، نشان مي دهد كه مقاله هاي ارائه شده با رويكرد كيفي از رشد چشمگيري برخوردار بوده است. تحقيقات كيفي شامل نگرش هاي فلسفي، تكنيك ها، ابزارهاي تحقيق و سبك هاي متنوعي هستند، بگونه اي كه تئوري انتقادي، تحليل گفتمان، قوم شناسي، هرمونتيك، تحليل روايتي، مشاهده مشاركتي، تحقيق موردي، تئوري زمينه اي - نظريه داده بنياد - و موارد بسيار ديگري همه به عنوان تحقيق كيفي شناخته شده اند. - فقيهي و بامداد صوفي، ١٣٧٨، ص ٣٤ - .
١.١.١.تحليل مضمون
يكي از فنون تحليلي مناسب در تحقيقات كيفي، تحليل مضمون - - Thematic Analysis است كه به طور گسترده اي استفاده مي شود، اما به ندرت معرفي شده است. از تحليل مضمون مي توان به خوبي براي شناخت الگوهاي موجود در داده هاي كيفي استفاده كرد. تحليل قالب مضامين و تحليل شبكه مضامين نيز از ابزارهايي هستند كه معمولا در تحليل مضمون به كار مي روند. قالب مضامين، فهرستي از مضامين را به صورت سلسله مراتبي نشان مي دهد. شبكه مضامين نيز ارتباط ميان مضامين را در نگاره هايي شبيه تارنما نشان مي دهد.
تحليل اطلاعات كيفي؛
د. مشاهده نظام مند شخص، تعامل، گروه، موقعيت، سازمان و يا فرهنگ؛ ه. تبديل داده هاي كيفي به داده هاي كمي. - حسن عابدي و همكاران ص ١٥٣ - گراندد تئوري - The Grounded Theory - هم بسيار شبيه تحليل مضمون است و يكي از رايجترين شيوه هاي پژوهش كيفي است كه ريشه در نظريه تعامل نمادين دارد. - فخاري، ١٣٨٨ ص ٦٦ - براي واژه گراندد تئوري در زبان فارسي، معادل هايي مثل نظريه مبنايي، نظريه داده بنياد، نظريه زمينه اي، تئوري مفهوم سازي بنيادي ارائه شده است.
هر چند اصطلاح نظريه زمينه اي از نظر لغوي با واژه انگليسي آن قرابت بيشتري دارد، ولي نظريه داده بنياد از سوي محققين بيشتري مورد استفاده قرار گرفته است. - امير حمزه مهرابي و همكاران ١٣٩٠، ص ١١ - نظريه داده بنياد عبارت است از فرايند ساخت يك نظريه مستند و مدون به منظور پاسخگويي به پرسش هاي نوين، در زمينه هايي كه فاقد مباني نظري كافي براي تدوين هرگونه فرضيه و آزمون آن هستند. - منصوريان، ١٣٨٥، ص ٥ - اين روش يك تحقيقي عام، استقرايي و تفسيري است كه در سال ١٩٦٧ توسط بارني گليزر - - Barney Glaser و انسلم اشتراوس - Anselm Strauss - بوجود آمد و در كتابي با عنوان كشف نظريه داده بنياد در دهه ١٩٦٠ منتشر گرديد. تحليل مضمون و داده بنياد بسيار شبيه هم هستند؛ اما تفاوتي نيز با هم دارند.
داده بنياد به نظريه - توليد نظريه - مي انجامد و براي مطالب طولاني مثل كل قران ، صحيفه امام و ... مفيد است. تحليل مضمون به نظريه نمي انجامد - عدم توليد نظريه - هدفش شناسايي مضامين است و بيشتر براي يك متن كوتاه مثل يك سوره، يك سخنراني و ... استفاده مي شود. بنابراين در قرآن كريم زماني كه كل قرآن و يا سوره هاي بزرگ ابتدايي آن را براي پژوهش لحاظ مي كنيم از داده بنياد بهره مي بريم؛ اما در سوره هاي كوچك و متوسط -مانند سوره مومنون- از تحليل مضمون استفاده مي كنيم.
مدل اجراي گراندد تئوري
واژگان نظريه كه از ترجمه تئوري - Theory - كه خود از اصطلاح يوناني تئورين - Theorein - آمده است به معناي "نگاه كردن و نظر كردن" مي باشد. نظريه سياسي در پي ارائه بينشي نسبت به سياست مي باشد كه به عقيده نظريه پردازان آن علمي است. - رجايي، ١٣٧٢، ص - بنابر آنچه جرج ريتزر مي گويد كه همه انسان ها نظريه پردازي مي كنند پس گفتن و داشتن يك عقيده و نظر درباره مطلبي نظريه گفته مي شود.
ولي تفاوت نظريه پردازي جامعه شناسان با انسان هاي عادي تفاوت دارد. ريتزر تفاوت هايي را نام مي برد. از جمله آنكه انسان هاي عادي درباره مسائل جزئي و روزمره؛ مثلا درباره والدين خود اظهار نظر و نظريه مي دهند، ولي جامعه شناسان به مسائل كلان جامعه مثلا والدين به طور كلي اظهار نظر مي كنند. - ريتزر ص ٢٢-٢٣ - براي تبيين روش ساخت نظريه از منابع ديني، لازم است روي كردهاي موجود در فرايند پژوهش در علوم جديد، مبتي بر منابع اسلامي معرفي شود. - باقري، ١٣٨٢، ص ٢١٤-٢٥٠ - .
