بخشی از مقاله
چکیده
قرآنپژوهان و مفسران در چند دهه اخیر از زاویه دیگری به تفسیر قرآن نگریستهاند و معتقدند که این روش نو کمک قابل توجهی به درک مفاهیم قرآن کریم میکند.این روش که به تفسیر ساختاری قرآن شهرت یافته است، سورههای قرآن را از منظر رابطه آیات با غرض اصلی سوره مطالعه میکند. دست یافتن به افق جدیدی در درک و دریافت معانی سوره الرحمن و پی بردن به غرض اصلی سوره و پاسخ به مستشرقان و کسانی که منکر انسجام منطقی آیات و سوره های قران هستند، از مهمترین اهداف نگارش این مقاله است.
مقاله حاضر به روش توصیفی- تحلیلی با رویکرد قرانی، ابتدا تفسیر سوره الرحمن را از مصادر مختلف استخراج و سپس ارتباط و تناسب بین آیات را، به منظور پی بردن به هدف و غرض جامع سوره الرحمن بررسی نموده است. و نتیجه می گیرد که نظم معجزه آسا و ارتباط منطقی بین آیات سوره الرحمن در پرتو یک هدف مشخص و واحد که همان جاودانگی و پربرکت بودن نعمتهای خداوند است، وجود دارد.
مقدمه
بررسی ساختار هندسی آیات قرآن بر پایه اهداف سور،رویکرد جدید عصر حاضر است که از ان با عنوان تفسیر ساختاری یاد می شود. »تفسیر ساختاری قرآن«بر این نکته تأکید دارد که هر سوره، دارای یک هدف اصلی می باشد و محتوای سوره با محورها و مقاصد فرعی قابل تفکیک است و هر دسته از آیات به لحاظ تناسب درونی و ارتباط نزدیکی که با یکدیگر دارند ذیل یک محور فرعی قرار می گیرند. این محورها در یک نکته اصلی و اساسی که هدف و غرض اصلی سوره را تشکیل می دهد مشترک اند
در میان سور قرآن، سوره الرحمن نیز از این نظر جایگاه ویژه ای دارد. این سوره با رحمت خدا و بیان نعم الهی شروع می شود و با صفات جلال و جمال و کمال و عظمت الهی و تحسین و تمجید خداوند در برابر خلقت، عظمت و اوصاف والای او،پایان می پذیرد. اما آنچه در این پژوهش مورد بحث است چیزی فراتر از تناسب و ارتباط آیات این سوره می باشد بلکه ما دراین نوشتار به دنبال یافتن پاسخی برای این سوالات هستیم که:
-1 محورهای این سوره پیرامون چه موضوعاتی است؟
-2 آیا مجموع آیات سامان یافته سوره الرحمن هدف خاص و معینی را دنبال می کند؟
-3 اگر سوره الرحمن دارای موضوع واحدی است نحوه ارتباط آیات مختلف المضامین با موضوع واحد چگونه است؟
مهمترین فرضیه ای که در مورد این سوره به ذهن می رسد این است که محورهای این سوره در مورد نعمتهای دنیوی و اخروی جن و انس است که یک هدف اصلی که همان جاودانگی و با برکت بودن نعمتهای الهی است را دنبال می کنند.
در مورد تفسیر ساختاری و ارتباط و تناسب آیات و سور محققین بسیاری دست به قلم شده اند. از جمله تعدادی کتاب در این زمینه که به چند مورد از آنها اشاره می شود:
-1 کتاب» درآمدی بر تاریخ گذاری قرآن«جعفر نکونام، تهران، هستی نما، 1380، این کتاب به مؤلفه ها و سیر نزول آیات و سوره ها می پردازد تا از این رهگذر مشخص شود کدامین آیات و سیوره ها ارتباط یا انفصال لفظی و محتوایی با هم دارند.
-2 کتاب »ساختار هندسی سوره های قرآن « از محمد خامه گر، تهران، تبلیغات اسلامی، 1386، این کتاب روش های پیدا کردن نظم و ارتباط بین آیات و همچنین چگونگی دستیابی به غرض سوره ها را بیان نموده است.
گذشته از کتب فراوانی که در این زمینه نوشته شده ، پایان نامه های بسیاری نیز در این خصوص به رشته تحریر در آمده اند که در این جا به تعدادی از آنها اشاره می کنیم :
» - 3بررسی تناسب سوره های مائده و انعام« از هاله حمیدی مقدم - - 1373 در این پژوهش ارتباط و تناسب بین آیات این دو سوره و هدف و غرض اصلی این دو سوره و رابطه آنها با هم بررسی شده است.
» - 4تناسب آیات و سور جزء سی« از مسعود مبشر نژاد - - 1377 ایشان در این تحقیق ارتباط و تناسب بین آیات سوره های جزء سی را مورد بررسی قرار داده اند.
همچنین مقاله ی »تفسیر ساختاری سوره یس با تأکید بر تفسیر المیزان« از سعیده غروی، فصلنامه علمی - پژوهشی مطالعات تفسیری، 1394، و مقاله ی » تفسیر ساختاری سوره قلم « از محمد خامه گر، مجله رشد، 1382، به تفسیر ساختاری این دو سوره پرداخته اند، لیکن این گونه روش تفسیری، در خصوص سوره الرحمن انجام نپذیرفته است. لذا ضروررت انجام این پژوهش با توجه به شبهه افکنی مستشرقان مبنی بر عدم انسجام منطقی در قرآن و کشف ارتباط منطقی آیات سوره ها با یکدیگر و در نهایت رسیدنه بهدف و غرض اصلی سوره الرحمن، مبیّن و روشن می گردد. ثانیاّ این روش تفسیری آشنایی قرآن پژوهان و نسل امروز را با مفاهیم دلنشین و معجزه آسای قرآن سریع تر و آسان تر می گرداند و آنها را برای مطالعه و پژوهش در مفاهیم قرآن ترغیب می نماید
-1 معرفی سوره الرحمن
سوره الرحمن یازدهمین سوره نازل شده در مدینه است و بعد از سوره رعد نازل گردید، در ترتیب فعلی قرآن مجید سوره پنجاه و پنجم میباشد. سوره الرحمن از جمله دوازده سوره ای می باشد که مختلف فیه است که در مکه نازل گشته یا در مدینه، آیات و مطالب آن به هر دو قابل تطبیق است، ولی به مکی بودن بیشتر شباهت دارد.
در مورد سبب نزول این سوره، در تفاسیر آماده است که وقتی آیه 60 سوره فرقان و اذا قیل لهم اسجدوا للرحمن نازل شد، کفار و مشرکین گفتند ما رحمن را نمی شناسیم، آنگاه خداوند سوره شریفه»الرحمن« را نازل نموده است، الرحمن علم القرآن …و گفته اند اهل مکه به پیامبر - ص - طعنه می زدند و می گفتند »حبر« و»یسار« قرآن را به محمد - ص - آموختند،خداوند این سوره «الرحمن» را نازل فرمود که خدای رحمن قرآن را به پیامبرش آموخته استعلّم القرآن
تسمیه سوره به »الرحمنبه« علّت وقوع این کلمه در اول آنست، از باب تسمیه جزء به اسم کل، وانگهی این سوره همهاش بیان نعمت گسترده خدای تعالی است. از روایتی که از حضرت موسی بن جعفراز - ع - پدرانش از رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله نقل شده معلوم میشود که این تسمیه به وسیله خود آن حضرت بوده است، میشود یقین کرد که همه سوره به یک بار نازل شده است.
از آنجا که این سوره حس شکرگزاری را در انسانها به عالیترین وجهی برمیانگیزد، و بیان نعمتهای مادی و معنوی دنیا و آخرت شوق طاعت و بندگی را در دل او افزایش میدهد فضیلتهای فراوانی برای تلاوت آن در روایات آمده است، البته تلاوتی که در اعماق روح انسان نفوذ کند و مبدأ حرکت گردد نه مجرد لقلقه زبان
از جمله در حدیثی از رسول خدا میخوانیم:
من قرأ سوره الرحمن رحم اللَّه ضعفه و ادی شکر ما انعم اللَّه علیه:
" هر کس سوره الرحمن را بخواند خداوند به ناتوانی او - در ادای شکر نعمتها - رحم میکند، و حق شکر نعمتهایی را که به او ارزانی داشته خودش ادا میکند
در حدیث دیگری از امام صادق - ع - نقل شده که تلاوت سوره الرحمن را هرگز رها نکنید؛ چرا که این سوره هرگز در قلب های منافقان استقرار ندارد. خدا، سوره الرحمن را در قیامت به صورت انسانی قرار دهد که زیباترین چهره و خوشبوترین رایحه را دارد، پس در جایگاهی قرار می گیرد که به خداوند متعال نزدیک تر است. خداوند از سوره الرحمن سؤال می کند، چه کسی در زندگی دنیا به محتوای تو قیام نموده و به تلاوت تو ادامه داد؟ پاسخ می دهد: خداوندا فلان کس و فلان کس که در این لحظه، چهره این افراد نورانی و سپید می شود و خداوند به آنها می فرماید: اکنون که هر که را می خواهید شفاعت کنید. اهل تلاوت الرحمن برای هیچ کس شفاعت نمی کنند مگر این که به آنها گفته می شود: وارد بهشت شوید و هر کجا می خواهید ساکن شوید.پ
با توجه به شأن نزول این سوره که در پاسخ سوال مشرکان در آیه 60 سوره فرقان نازل شده است، باید گفت بدون شک مناسب ترین نام از نامهای خدا برای دعوت به خضوع و سجده در برابر او، همان نام پر جاذبه رحمان با مفهوم رحمت گستردهاش میباشد، ولی مشرکان بخاطر کوردلی و لجاجت، نه تنها انعطافی در برابر این دعوت نشان ندادند، بلکه به سخریه و استهزاء پرداخته و از روی تحقیر گفتند رحمان چیست؟ همانگونه که فرعون در برابر دعوت موسی ع گفت: و ما رب العالمین:" پروردگار جهانیان چیست"؟ - آیه 23 سوره شعراء - و نیز به جای این که بگویند: »رحمان کیست؟« میگفتند: »رحمان چیست؟« تا بدین وسیله بگویند که ما هیچ اطلاعی از خدای رحمان نداریم.
در پاسخ به این سوال آنها، خداوند سوره الرحمن را نازل کرد و نعمتهایی را که به جن و انس داده بود، یاد آور گردید. لذا این سوره به طور کلی بیانگر نعمتهای است که خداوند در دنیا و اخرت بر بندگان خود ارزانی داشته، و آنها را غرق در آن ساخته است، به طوری که میتوان نام این سوره را" سوره رحمت" یا" سوره نعمت" گذارد، و به همین دلیل با نام مبارک" الرحمن" که" رحمت واسعه الهی" را بازگو میکند
" که به وسیله آن از بندگانش اقرار بر نعمتهای خود میگیرد در آن ذکر شده. و با جلال و اکرام خداوند پایان گرفته است، که آخرین آیه ی این سوره دلالت بر »جاودانگی و پر برکت بودن نعمتهای خداوند« دارد که محور اصلی و مرکز ثقل سوره مبارکه الرحمن را تشکیل می دهد.
بنابراین از یک نظر، مجموع سوره یک بخش بهم پیوسته پیرامون نعمت های خداوند منان است، ولی بر اساس تفسیر ساختاری و ارتباط و تناسب آیات، مطالب این سوره به دو بخش کلی نعمتهای خداوند به انس و جن، در دنیا و آخرت تقسیم می گردد و در هر بخش در فصلهایی مجزا، مجموعه آیاتی که همگی یک موضوع و مقصد کاملا مشخص را دنبال می کنند، بیان می گردد و در نهایت مجموعه فصلها در یک ترتیب منطقی غرض اصلی سوره را که همان »جاودانگی و پر برکت بودن نعمتهای خداوند« است را پوشش می دهد. - خامه گر، 1382، ص - 45
-3 تفسیر ساختاری سوره الرحمن -1-3 نعمتهای خداوند بر جن و انس در دنیا
در این بخش نعمتهای خداوند بر بندگانش در دنیا بیان می گردد که شامل تعلیم قرآن و بیان، نعمتهای خدا در آسمان، نعمتهای خدا در زمین، آفرینش جن و انس، قرار دادن دو مشرق و دو مغرب ، نعمتهای خدا در دریا و تأمین نیازهای همه موجودات می گردد.
1-1-3 نعمت تعلیم قرآن و بیان - آیات 1 الی - 4
از آنجا که این سوره بیانگر انواع نعمتها و مواهب بزرگ الهی است با نام مقدس" رحمن" که رمزی از رحمت واسعه او است آغاز میشود. چرا که رحمن کسی است که رحمت او وسعت دارد برای هر موجود و مخلوقی، خواه آن مخلوق کافر باشد یا مؤمن . به همین علت نام" رحمن" بعد از ناللَّهم"" گستردهترین مفهوم را در میان نامهای پروردگار دارد، زیرا میدانیم خداوند دارای دو رحمت است:" رحمت عام" و" رحمت خاص. نام" رحمن" اشاره به" رحمت عام" او است که همگان را شامل میشود، و نام" رحیم" اشاره به" رحمت خاص" او است که مخصوص اهل ایمان و طاعت است، و شاید به همین دلیل نام" رحمن" بر غیر خدا هرگز اطلاق نمیشود - مگر اینکه با کلمه" عبد" همراه باشد - ولی وصف" رحیم" به دیگران نیز گفته میشود، چرا که هیچکس دارای رحمت عام جز او نیست، اما رحمت خاص هر چند به صورت ضعیف در میان انسانها و موجودات دیگر نیز وجود دارد.
عَلَّمَجملهالْقُرْآنَ"" آغاز شمارش نعمتهای الهی است، و از آنجایی که قرآن کریم عظیمترین نعمتهای الهی است و در قدر و منزلت مقامی رفیعتر از سایر نعمتها دارد ، لذا نخستین و مهمترین نعمت را همان" تعلیم قرآن" بیان میکند.که اشاره دارد به این که قرآن اصل اصول دینیه و از بالاترین نعمتهای الهی بشمار میرود، زیرا که قرآن اساس دین متین و منشأ شرع مبین است و در رتبه، بالاترین اقسام وحی و نیکوتر چیزی است در گشوده شدن درهای دین و ملت، و اعز کتب الهی در اعجاز است
و جالب اینکه بیان نعمت" تعلیم قرآن" را حتی قبل از مساله" خلقت انسان" و" تعلیم بیان" ذکر کرده، در حالی که از نظر ترتیب طبیعی باید نخست اشاره به مساله آفرینش انسان، و بعد نعمت تعلیم بیان، و سپس نعمت تعلیم قرآن شود، ولی از آنجا که بزرگترین نعمت خداوند مهربان، تعلیم قرآن به انسان است، تا انسان بتواند در پرتو قرآن به عبادت بپردازد که خلقت انسان به خاطر آن است، تعلیم قرآن را قبل از مسأله آفرینش انسان و آموزش بیان ذکر فرموده است.
