بخشی از مقاله
جایگاه پروژه بین المللی منارید بر مدیریت پایدار منابع آب و پیامدهای اجرائی آن (مطالعه موردی: حوزه آبخیز رزین، استان کرمانشاه)
چکیده:
کشور ایران سرزمین خشکی است که نزولات جوی آن از یک سوم متوسط نزولات جهان کمتر است. ایران جزء کشورهایی است که در حال حاضر در تنش آبی به سر میبرد و هر ساله بر شدت این تنش افزوده میگردد. توسعه اقتصادی، اجتماعی و کشاورزی و عدم بهره برداری پایدار از منابع آب و افزایش جمعیت موجب مشکلات زیست محیطی در کشور گردیده است.
هدف پژوهش حاضر جایگاه پروژه بین المللی منارید بر مدیریت پایدار منابع آب و پیامدهای اجرائی آن در حوزه آبخیز رزین- استان کرمانشاه میباشد. روش تحقیق توصیفی- تحلیلی است و دادههای موردنیاز با استفاده از منابع اسنادی و مطالعات کتابخانه ای، مشاهدات میدانی و مصاحبه با مردم و مسئولین مرتبط گردآوری شده است.
با توجه به جامعه آماری مردم روستا حوزه آبخیز که 1744 نفر میباشد تعداد 245 نفر به عنوان حجم نمونه انتخاب گردید و دیدگاههای آنها در خصوص عوامل اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، اکولوژی و نهادی در خصوص مدیریت پایدار منابع آب و توسعه روستایی مورد مطالعه و بررسی قرار گرفته است. برای تجزیه و تحلیل اطلاعات از روش تحلیلی SWOT و نرم افزار Excel استفاده شده است و با توجه به نتایج بدست آمده مجموع عوامل داخلی و عوامل خارجی راهبردهای بهینه در جهت مدیریت منابع آب و توسعه روستایی در منطقه ارائه شده است.
نتایج تحقیق بیانگر این است که اطلاع رسانی درخصوص مدیریت منابع آب موجب جمع آوری آب باران و آبهای سطحی، انرژیهای نو، کاشت گیاه وتیور در روستای رزین، مدیریت منابع در روستای زامله و سرزامله، اجرای طرح الگویی کشاورزی پایدار و کاهش استفاده از سموم، لایروبی رودخانه در سراب شاه حسین، کاداستر مشارکتی اراضی روستاها همچنین بررسی موقعیت اجتماعی و اقتصادی روستائیان نشان از پایین بودن سرمایه اجتماعی و نبود اعتماد بین روستائیان با بخش دولتی و سایر سازمانها است. لذا با توجه به پتانسیلها و قابلیتهای فراوان در حوزه آبخیز رزین انجام پروژه بین المللی منارید نقش بسیار مهمی در مدیریت پایدار منابع آب و توسعه روستایی داشته است.
کلمات کلیدی: منارید، مدیریت پایدار، منابع آب، آبخیز رزین، توسعه روستایی
1
مقدمه و هدف
محدودیت منابع آب شیرین و افزایش تقاضا برای مصرف آب که ناشی از افزایش جمعیت است، توسعه شهرها، استحصال غیراستاندارد آبهای زیرزمینی، عدم توانایی مهار آبهای سطحی، افزایش آلودگی منابع آب ناشی از پساپهای خانگی، کشاروزی و صنعتی، پراکندگی مکانی و زمانی منابع آب از یک سو و از طرف دیگر تغییر اقلیم و نبود برنامه دراز مدت مدیریت آب موجب گردیده متاسفانه بحران آب زودتر از اغلب کشورهای جهان دامن گیر کشور ایران شود. (زارع پور جوینانی، (5 :1393 مشکلات زیست محیطی در ایران، به طور قابل توجهی با نیازهای توسعه ای و شیوههای بهره برداری از منابع طبیعی
مرتبط است. (یزدانی و همکاران، (16 :1393 مدیریت یکپارچه منابع طبیعی مفهوم نوظهوری در ایران محسوب میشود
æ اغلب فعالیتها در ایران طی سالیان متمادی بر مبنای مدیریت بخشی نگر بوده، لذا بین فعالیتهای سازمان ها و وزارت خانههای مرتبط با موضوع مدیریت و بهره برداری از منابع همچون برخی مقوله ها، هماهنگی کم و یا عدم
هماهنگی وجود داشته است. به منظور کنترل تخریب سرزمین و آب و نیز حمایت از روشهای معیشتی پایدار و جایگزین در سطح جوامع محلی، پروژه بین المللی منارید1 در چهارچوب برنامه توسعه کشورهای خاورمیانه و شمال افریقا در هفت کشور اردن، الجزایز، ایران، تونس، مراکش و یمن تصویب شد. این پروژه در ایران، »تحت عنوان تقویت
æ انسجام سازمانی در راستای مدیریت یکپارچه منابع طبیعی2« با توجه بر توسعه مدیریت یکپارچه منابع طبیعی تجدید شونده با توجه به سازگاری با شرایط اقلیمی و منابع محیط زیست،3 برنامه توسعه ملل متحد و سازمان جنگل ها، مراتع
æ آبخیزداری کشور به نمایندگی از دولت جمهوری اسلامی ایران از شهریور سال 1390 آغاز شده است. پروژه منارید به منظور تحقق این هدف، با سایر پروژههای کشور تحت یک چتر حمایتی همکاری و مشارکت فعالانه دارد. (سازمان جنگل ها، مراتع و آبخیزداری کشور، (15 :1393
هدف پروژه منارید
رفع خلاءها و موانع قانونی موجود جهت مدیریت یکپارچه منابع طبیعی از طریق توسعه و تقویت هماهنگی، ظرفیت سازمانی و اشتراک دانش و نیز به نمایش گذاردن شیوههای موفق و پایدار مدیریت آب و تعادل بخشی به بهره برداری از منابع آبهای سطحی و زیرزمینی و نیز کاربری اراضی و تصمیم آن ها به سطوح بالاتر تعریف شده است.
در راستای دستیابی به این هدف، سه مولفه مکمل ذیل تعیین شده است: -1 ارتقا سطح درک و دانش عمومی -2 ایجاد شرایط مناسب جهت توانمندسازی ذینفعان
-3 ارائه رویکردهای مبتنی بر جوامع محلی دستاوردهای موردانتظار از مولفههای فوق الذکر، موارد ذیل را شامل میشود:
2
- دستاورد نخست: ارتقاء دانش و درک عمومی در مورد عوامل تغییر کاربری اراضی که به تخریب سرزمین، اکوسیستم و آب منجر شده و در پی آن پیامدهایی نیز بر خدمات اکوسیستمی و معیشت جوامع بومی خواهد داشت.
- دستاورد دوم: توانمندسازی شرایط در خصوص اجرای مدیریت یکپارچه منابع طبیعی و بهره مندی از دانش مترقی
بدست آمده از دستاورد نخست.
- دستاورد سوم: رویکردها و فن آوریهای مبتنی بر مشارکت جوامع محلی و سازگار با اقلیم منطقه در راستای مدیریت پایدار آب و اراضی از طریق اقدامات دستاورد دوم.
با انجام پروژه منارید منابع ذیل در سه سطح جهانی، ملی و محلی تامین خواهد شد که عبارت است از:
-1 منابع جهانی: بهبود و ساختار و یکپارچه سازی کارکرد اکوسیستمهای مناطق خشک ایران که بواسطه تغییر کاربری اراضی و تخریب سرزمین در معرض تهدید تخریب قرار دارند.
بهبود وضعیت زیستگاههای گونههای مهم، حفاظت از منابع آب و خاک و همچنین منافع بدست آمده بین مرزی از طریق مدیریت بهینه منابع آب و خاک بویژه در خصوص آبهای سطحی و زیرزمینی حوزههای آبخیز بین مرزی.
-2 منابع ملی: کاهش میزان بهره برداری بیش از ظرفیت از جنگل ها و مراتع افزایش مشارکت مردمی و توانمندسازی گروههای آسیب پذیر و حاشیه نشین.
-3 منافع محلی: افزایش میزان بهرهوری پایدار از اراضی و بهره برداری بهینه از منابع آبی بهبود کیفیت زندگی از طریق افزایش منافع اقتصادی و ارتقاء وضعیت سلامت در این مناطق. (سازمان جنگل ها، مراتع و آبخیزداری کشور، (18 :1393
هدف پژوهش حاضر جایگاه پروژه بین المللی منارید بر مدیریت پایدار منابع آب و پیامدهای اجرائی آن در حوزه آبخیز رزین- استان کرمانشاه میباشد که با استفاده از روش تحلیلی (SWOT) نقاط قوت4، ضعف5، فرصت6، تهدید7 که از آنها به عنوان عوامل داخلی و خارجی اثرگذار یاد میشود، مورد مطالعه و تجزیه و تحلیل قرار گرفته اند تا بتوان با بررسی موارد ذکر شده به پیامدهای اجرائی این پروژه در منطقه نائل آمد. روش تحقیق توصیفی- تحلیلی میباشد. دادههای موردنیاز با استفاده از منابع اسنادی و مطالعات کتابخانه ای، مشاهدات میدانی و مصاحبه با مردم و مسئولین مرتبط گردآوری شده است.
تئوری، پیشینه و اهمیت جهانی
- کشور ایران در عرض جعرافیایی 25 تا 40 درجه شمالی واقع شده است. ایران در منطقهای قرار گرفته که سه زون اقلیمی به هم میرسند: -1 مدیترانه ای -2 خشک آسیای غربی -3 مرطوب و نیمه مرطوب خزری
3
-منابع خشک، نیمه خشک و فراخشک تقریباً 85 درصد کشور را پوشش میدهند. متوسط بارش سالیانه فقط 246 میلی متر که با توجه به وسعت کشور، حجم کل بارش سالیانه برابر 413 میلیارد متر مکعب است و فقط امکان بهره برداری از 5/44 میلیارد مکعب آن مهیا است. در حال حاضر سالانه 36 میلیارد متر مکعب از آبهای زیرزمینی مورد بهره برداری قرار میگیرد که میتواند تا قبل از سال 2021 میلیاردی از 116 میلیارد مترمکعب افزایش یابد.
- بخش کشاورزی در کشور حدود 26 درصد تولید ناخالص ملی، بیش از 33 درصد اشتغال و تامین بیش از 80 درصد مواد غذایی مصرفی را بر عهده دارد. مطابق با آمار سال 1384، 61/9 درصد از کل اراضی کشور تحت کشت گیاهان یکساله و چندساله بوده است. بیش از 6/89 درصد از مجموع 70 میلیون تن محصولات تولید شده در سال، از اراضی آبی بدست میآید. غلات به ویژه گندم به عنوان محصولات عمده در کشور تولید میشود.
- رشته کوههای زاگرس از شمال غرب شروع شده و تا تنگه هرمز در امتداد رودخانه حسن لنگی در غرب میناب ادامه مییابد مهم ترین گونههای گیاهی در این منطقه شامل گونههای بلوط غرب است. جنگلهای زاگرس نه تنها از منابع آب و خاک حفاظت میکنند، بلکه آب کشور نیز از آنها سرچشمه گرفته و در توسعه اقتصاد کشور سهیم هستند.
- کشور ایران نسبت به تاثیرات مربوط به تغییر اقلیم بسیار آسیب پذیر است. با افزایش دما حجم رواناب در زمستان افزایش و در بهار کاهش مییابد.
- شبیه سازی پدیده تغییر اقلیم در کشور مؤید این نکته است که در آینده، وقوع تغییرات در مقدار و پراکنش بارندگی و همچنین تغییرات زمانی و مکانی دمای هوا، احتمال وقوع رویدادهایی نظیر خشکسالی و سیلاب در کشور افزایش خواهد یافت.
نحوه انتخاب مناطق الگویی پروژه منارید
مناطق الگویی پروژه منارید براساس شاخص ها و معیارهایی مشخص، پس از انجام فاز مطالعاتی پروژه انتخاب شده اند. به منظور استفاده از دانش جمعی »کمیته فنی« متشکل از متخصصان و کارشناسان در زمینههای مختلف، فهرستی از معیارهای انتخاب سایت ها مطابق با وضعیت فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و طبیعی ایران را استخراج کرد. این فهرست پیشنهادی به همراه سند مرحله آماده سازی پروژه به بیست و شش استان کشور در منطقه خشک و نیمه خشک ارسال شد. در نهایت با مشورتی که با اعضای کمیته راهبردی پروژه صورت گرفت، سایت ها انتخاب شدند. چهار سایت برای شروع پروژه منارید شامل هامون در استان سیستان و بلوچستان، بهاباد در استان یزد، رزین در استان کرمانشاه و حوزه آبخیز حلبه رود در استانهای تهران (بالادست) و سمنان (پایین دست) انتخاب شدند. این مناطق الگویی در سه بیوم جنگلی شامل، زاگرس، ایران- تورانی (جنگلهای کوهستانی و ایران- تورانی (جنگلهای دشتی و بیابانی) واقع شده اند. (سازمان جنگلها، مراتع و آبخیزداری کشور، (4 :1390
مواد و روش ها
4
پژوهش پیش رو از نظر هدف، کاربردی و از دیدگاه روش توصیفی- تحلیلی است. مراحل پژوهش بر پایهی گردآوری داده ها، اطلاعات طبقه بندی شده، تجزیه و تحلیل، نتیجه گیری است. برای گردآوری اطلاعات مرتبط با مباحث نظری از مطالعات کتابخانه ای و برای دست یابی به اطلاعات و دادههای تجربی نیز، از روش مطالعات میدانی و مصاحبه و مشاهده مستقیم و برای تجزیه و تحلیل اطلاعات از روش SWOT و نرم افزار Excel استفاده شده است. با توجه به جامعه آماری مردم حوزه آبخیز رزین، که 1744 نفر میباشد، تعداد 245 به عنوان حجم نمونه انتخاب گردید و دیدگاههای آنها در خصوص عوامل اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، اکولوژی و نهادی در پروژه مورد ارزیابی واقع گردید و معیارهای سنجش تحت عنوان عوامل داخلی و خارجی و راهبردهای بهینه به منظور مدیریت پایدار منابع آب و توسعه ی روستایی در حوزه آبخیز رزین عنوان گردیده است.
معرفی محدوده مورد مطالعه
موقعیت جغرافیائی حوزه زرین
حوزه زرین در شمال شهر کرمانشاه قرار گرفته است که دره جغرافیائی آن بین 47 درجه و 1 دقیقه و 52 ثانیه تا 47 درجه و 11 دقیقه و 52 ثانیه طول شرقی و 34 درجه و 35 دقیقه تا 34 درجه و 42 دقیقه عرض شمالی قرار گرفته است. مساحت این منطقه حدود 14668 هکتار یا 146/9 کیلومتر مربع میباشد. این حوزه شامل 22 روستا میباشد که 5 روستای رزین، زامله، بولان، سراب شاه حسین و سرزامله به عنوان پایلوت پروژه مناریه انتخاب شده اند. تمامی روستاهای مورد بررسی در استان کرمانشاه، شهرستان کرمانشاه، بخش بیلوار و دهستان پشت دربند واقع شده اند.
مشخصات عمومی حوزه آبخیز رزین
مساحت 14688 هکتار فاصله تا مرکز استان 64 کیلومتر حداکثر ارتفاع از سطح دریا: 2868 متر و حداقل آن 1407 متر است. جمعیت حوزه 8355 نفر و تعداد روستاهای آن 21 پارچه است. مساحت اراضی آبی 1/899 هکتار و مساحت اراضی دیم 4/183 هکتار است. مساحت باغات 396 هکتار مساحت اراضی جنگلی 2/235 هکتار میباشد. متوسط بارندگی منطقه 460 میلی متر و اقلیم آن نیمه خشک سرد است.
معرفی روستاهای پایلوت روستای بولان
این روستا 84 خانواده داشته و جمعیت آن 205 نفر است. از این تعداد 100 زن و 105 نفر مرد هستند. (سرشماری عمومی نفوس و مسکن، (89 :1390 یک استخر آب در روستا وجود دارد و فاقد سیستم دفع فاضلاب است. روستا فاقد راه آسفالته است. اراضی آبی روستا 66 هکتار و اراضی دیم 126 هکتار است و دارای 20 هکتار باغ میباشد.
روستای سراب شاه حسین
این روستا 31 خانوار داشته و جمعیت آن 123 نفر است. از این تعداد 60 زن و 63 نفر مرد هستند. استخر ذخیره آب در روستا وجود ندارد. این روستا فاقد سیستم دفع فاضلاب است. این در شرایطی است روستا آب لوله کشی دارد. روستا فاقد راه آسفالته است. اراضی آبی روستا 60 هکتار و اراضی دیم 40 هکتار است. مردم روستا فاقد باغ هستند.
5
روستای رزین
این روستا 281 خانوار داشته و جمعیت آن 1015 نفر است. از این تعداد 501 نفر زن و 514 نفر مرد هستند. استخر ذخیره آب در روستا وجود نداشته و فاقد سیستم دفع فاضلاب است. و در این روستا آب لوله کشی وجود دارد. راههای ارتباطی آسفالته است. اراضی آبی روستا 60 هکتار و اراضی دیم 40 هکتار است. مردم روستا فاقد باغ هستند. (شناسنامه آبادی های کشور، (138 :1390
روستای زامله
این روستا 77 خانوار داشته و جمعیت آن 359 نفر است. از این تعداد 198 نفر زن و 161 نفر مرد هستند. در این روستا اهالی از تعداد زیادی چشمه استفاده میکنند. از جمله میتوان به چشمههای دلیق بالا و دلیق پایین، دره نزرالی، دوستا، قوش قایه و... اشاره نمود، روستا یک استخر جمع آوری آب دارد که آبِ یک چشمه که به آن قنات هم میگویند. داخل این استخر میشود. این روستا دارای آب لوله کشی و حمام بهداشتی نیز دارد. راههای ارتباطی آسفالته نیست. اراضی آبی ندارد و اراضی دیم 300 هکتار است. مردم روستا 4 هکتار باغ دارند.
روستای سرزامله
این روستا 9 خانوار داشته و جمعیت آن 42 نفر است. از این تعداد 23 نفر زن و 19 نفر مرد هستند. اکثریت مردم به دلیل کمبود آب و فقر به شهر کرمانشاه و یا شهرهای اطراف مهاجرت کرده اند. تعرض به عرصههای منابع طبیعی و تغییر کاربردی در اراضی شیبدار بسیار چشمگیر است. آب آشامیدنی آنها از چاهی تامین میشود که چندین روستا از جمله زامله نیز از آن استفاده میکنند. اسامی برخی از چشمه ها عبارت است از: چشمهدار چرمی (درخت سفید) 3 حلقه چاه دار که به مرور زمان پر شده اند. چشمه خیر این چشمه نیز 3 حلقه چاه قدیمی دارد که پر شده اند. چشمه کمر سیاه و بانچال این چشمه ها برای آب دادن به گوسفندان استفاده میشوند. به دلیل کمبود آب و نوع کشت دیم درآمد کشاورزان به قدری پایین است که کشاورزان قدرت تامین معاش زندگی خود را ندارند. تخلیه روستا و رها شدن اراضی حاصل خیز کشاورزی ارمغان بی توجهی به مدیریت آب است. (سازمان جنگل ها، مراتع و آبخیزداری کشور، (97 :1390
6
شکل -1 موقعیت محدوده مطالعاتی در ایران و استان کرمانشاه منبع: سازمان جنگل ها، مراتع و آبخیزداری کشور، 1393
شکل -2 روستاهای محل اجرای پروژه منارید در حوزه آبخیز رزین
7
منبع: سازمان جنگل ها، مراتع و آبخیزداری کشور، 1393
شکل -3 روستای سراب شاه حسین- حوزه آبخیز رزین منبع: سازمان جنگل ها، مراتع و آبخیزداری کشور، 1393
شکل -4 روستای زامله – حوزه آبخیز رزین منبع: سازمان جنگل ها، مراتع و آبخیزداری کشور، 1393
