بخشی از مقاله
چکیده
مسئله آب و تامین آن از دیرباز مورد توجه بشر بوده است. حتی به صراحت می توان گفت که پیدایش زندگی بر روی کره زمین به همراه پیدایش آب شروع شده است. هر چه از زندگی بر روی کره خاکی می گذرد، انسانهای بیشتربه اهمیت آب پی می برند و قرن حاضر، قرن آب و مسائل مربوط به آن می باشد. با تمام تلاش های انجام شده تاکنون بیش از ٣٥ میلیارد متر مکعب از آبهای جاری کشور هنوز استحصال نشده و غالباﹰ از دسترس خارج می شود.
با عنایت به مسائل خشکی و خشکسالی در ایران و همچنین نتایج کمیسیونهای جهانی آب در کشور ﮊاپن در سال ٢٠٠٣ مبنی بر اینکه دوران اجرای پروﮊه های بزرگ استحصال آب گذشته است، در این مقاله سعی شده که استحصال از طریق پروﮊه های کوچک تامین آب به عنوان یک راه حل اقتصادی و اجرایی معرفی شود. پروﮊه های کوچک تامین آب از سال ١٣٥٧ در بخش کشاورزی با هماهنگی وزارت نیرو مطالعه و اجرا شده است. مطابق جدول ١٢٣١٩ پروﮊه با حجم آب استحصالی بیش از ٣/١١٥٥٥ میلیارد مترمکعب تاکنون اجرا شده است.
تجزیه و تحلیل عملکرد تامین آب و میزان تاثیرگذاری طرح های کوچک در استحصال آب در بخش کشاورزی و مسائل اجتماعی و اقتصادی مربوطه نیز مطرح خواهد شد در انتها پروﮊه سد آشار بعنوان یکی از نمونه های اجرا شده طرح های کوچک تامین آب - case - study معرفی می گردد. این سد در استان سیستان و بلوچستان که یکی از خشکترین استانهای کشور است، اجرا شده و تاثیر بسیار زیادی در کاهش اثرات خشکسالی در منطقه خود داشته که بدان ها اشاره خواهد گردید.
١- مقدمه
کشور ما علاوه بر گستردگی زیاد، دارای زمینهای کشاورزی مستعد و تنوع آب و هوایی بسیار می باشد. کمبود نزولات آسمانی و توزیع نامناسب آنها، محدودیت منابع آب و ناهمواریها، استفاده کامل از زمینهای قابل کشت را غیر ممکن ساخته است. بطور کلی نزدیک به ٣١ درصد خاک ایران یعنی حدود ٥١ میلیون هکتار، دارای استعداد خوب و متوسط کشاورزی است. ولی هنوز ٦٤ درصد منابع خاک دارای استعداد کشاورزی، که نزدیک٣٣ میلیون هکتار می شود، برای تولید به کارگرفته نشده است.
از ٧/١٨ میلیون هکتار اراضی واقعی چرخه تولید با نرخ ٥٠-٦٠ درصد بهره وری استفاده شده و هر ساله سطح وسیعی نیز بصورت آیش - کشت نشده - می ماند - ١ - . متوسط بارندگی در کشور ما در سال حدود ٢٤٠ میلیمتر یعنی تقریباﹰ ٣٣ درصد متوسط بارندگی سالیانه دنیا است، این میزان بارندگی ٣٠ درصد متوسط بارندگی خشکی های جهان و ٣٥ درصد متوسط بارندگی در سطح قاره آسیاست.
از طرفی توزیع همین مقدار بارندگی نسبتاﹰ کم نیز در تمام سطح کشور یکنواخت نیست، بطوریکه متوسط بارندگی سالیانه در حوالی بندر انزلی ١٨٠٠ میلیمتر، در سواحل خلیج فارس و دریای عمان ١٠٠ میلیمتر و در نواحی پست مرکزی به کمتر از ٢٥ میلیمتر می رسد، با توجه به برآوردهای بعمل آمده پتانسیل کل آب کشور حدود ٤١٣ میلیارد متر مکعب در سال می باشد، که تقریباﹰحدود ١٢٠ میلیارد مترمکعب آن قابل استحصال است. از این مقدار آب قابل استحصال ٩٠ میلیارد مترمکعب استحصال شده و ٣٠ میلیارد مترمکعب بقیه از دست می رود.
٢- طرحهای کوچک تامین آب
اهمیت اجرای طرحهای کوچک تامین آب به شرح زیر است:
٢-١- تکنولوﮊی ساده: طرحهای بزرگ تامین آب به تکنولوﮊی پیچیده و سنگین نیاز دارند و در ساخت بعضی از آنها می بایست از تکنولوﮊی خارجی استفاده شود.
٢-٢- زمان مطالعه و اجرا: این پروﮊه ها را میتوان در کمتر از دو سال مطالعه و اجرا نمود. بدین لحاظ پروﮊه هایی از این دست به طرحهای زود بازده معروف شده اند.
٢-٣- هزینه های مطالعاتی و اجرایی: ساخت طرحهای بزرگ تامین آب نیازمند اعتبارات زیاد بوده و بازگشت سرمایه و بازدهی آنها در دراز مدت مشهود می گردد، در حالیکه طرحهای کوچک با اعتبارات و زیان کمتری قابل اجرا هستند.
٢-٤- وفور ساختگاههای مناسب: این طرحها در اکثر سرشاخه ها و مسیلها و با استفاده ار مصالح محلی قابل اجرا هستند.
٢-٥- توزیع عادلانه سرمایه گذاری: طرحهای بزرگ فقط در مناطق محدودی از کشور قابل اجرا هستند، در حالیکه طرحهای کوچک به تعداد زیاد و در مناطق مختلف اجرا می شوند.
٢-٦- مشارکت مردمی: مشارکت در سرمایه گذاری بمنظور اجرای پروﮊه های کوچک تامین اب برای کشاورزان با توجه به بافت اجتماعی و طبیعی موجود در روستاهای کشور امکان پذیر بوده و تا بحال چندین پروﮊه با مشارکت مردم و بخش خصوصی ساخته شده است.
٢-٧- بهره برداری و نگهداری: این پروﮊه ها با هزینه های مختصر و حتی بوسیله خود کشاورزان قابل نگهداری و بهره برداری است. یادآوری می شود یکی از مشکلات پروﮊه های تامین آب کشور عدم همکاری بخش خصوصی در این امر میباشد.
٢-٨- اثرات زیست محیطی: اخیرا در برخی از محافل علمی دنیا موضوع اثرات منفی زیست محیطی طرحهای بزرگ در ارتباط با توسعه پایدار مطرح گردیده است، در صورتیکه طرحهای کوچک این مشکل را ندارند.
٢-٩- بحران آب و خشکسالی: کمبود بارندگی و خشکسالی بین سالهای ١٣٧٧ لغایت ١٣٨١ مردم بسیاری از مناطق و سیاستمداران کشور را با مشکلات عدیده روبرو نموده که هم اکنون در برخی مناطق ادامه دارد. با توجه به اینکه قسمت عمده ای از آب مصرفی کشور از آبهای زیرزمینی تامین می شود - که خود در ارتباط مستقیم با میزان بارندگی سالیانه است - ، اجرای طرحهای کوچک تامین آب می تواند تا حد زیادی از آثار منفی خشکسالی بکاهد - ٤ - .
٣- تقسیم بندی طرحهای کوچک تامین آب
طرحهای کوچک تامین آب شامل موارد زیر می باشد:
الف- سدهای بتنی و یا خاکی کوتاه،
ب- سدهای انحرافی،
ﭖ- ایستگاه های پمپاﮊ کوچک،
ت- استخرهای ذخیره آب،
ث- آببندان،
ح- پخش سیلاب و تغذیه مصنوعی،
خ- قنوات
