بخشی از مقاله
چکیده
مهم ترین بخش در توسعه پایدار شهرها توجه به فضاهای عمومی شهری می باشد. دلیل این اهمیت ناشی از نقش اساسی این فضاها در شکل گیری زندگی اجتماعی شهروندان و ادامه ی حیات مدنی شهرها می باشد .در حوزه پایداری اجتماعی1 ، با در نظر گرفتن مفهوم پایداری به معنای دوام و ماندگاری ، فضاهای عمومی شهری را در صورتی می توان پایدار دانست که طی گذر زمان همواره کارکردهای خود را حفظ کند و پذیرای تعداد قابل ملاحظه ای از شهروندان در طیف جنسی و سنی مختلف در زمانهای متفاوت باشندکه این همان سرزندگی 2 فضایی می باشد . در واقع سرزندگی و حضورفعال و مستمر مردم طی زمان متضمن پایداری اجتماعی یک فضای شهری3 می باشد.
متاسفانه امروزه به دلیل رشد شتابان شهرها ، فضاهای شهری فاقد کیفیت های لازم برای زمینه سازی ورود افراد وسپس توقف آنها در فضا می باشند.در این راستا هدف مقاله ی حاضر شناخت آن دسته از مؤلفه های کیفیتی فضاهای عمومی می باشد که منجر به خلق فضاهای سرزنده و پایدار گردیده که قادر به حفظ مخاطبین خود در طی زمان باشد. در نهایت در این پژوهش با توجه به اصل پاسخگویی به نیازهای انسان به عنوان مخاطبین فضا ،تبیین وطبقه بندی مؤلفه های کیفیتی فضا، درقالب چهار محور ابعاد کالبدی-فضایی، ویژگی های ادراکی- معنایی،ویژگیهای رفتاری وارزش های اجتماعی انجام شده است.
-1 مقدمه
بسیار شنیده ایم که انسان موجودی است اجتماعی، این جمله بدان معنی می باشد که تأمین برخی از نیازهای وی در سایه قرار گرفتن او در جمع و برقراری ارتباط و تعاملش با دیگران تامین می شود.پاسخگویی به بعد اجتماعی انسان و تأمین فرصت های لازم در زمینه کسب تجارب اجتماعی وی، مستلزم وجود فضا و قرارگاه کالبدی است که فضاهای عمومی شهری ظرفیتی عظیم در پاسخ به این جنبه از حیات انسان در جوامع شهری محسوب می شوند . از این رو با توجه به این ظرفیت عظیم از یک سو و تأکید بر بعد اجتماعی انسان از دیگر سو،توجه به فضاهای عمومی شهری در دوران معاصر بیش از هر موضوع دیگری مورد تاکید برنامه ریزان و طراحان شهری قرارگرفته است.
پس از انقلاب صنعتی و حضور اتومبیل در عرصه شهرها فضاهای شهری به یکباره محتوای گذشته خود را از دست دادندو تحولات رخ داده در این بستر آن را از مفهوم وسیله ای برای تامین نیازهای جسمی و روانی شهروندان خارج ساخت و تبدیل به یک اثر هنری نمود که در اندیشه شکل گیری آن جنبه بصری بر فعالیت های جاری در آن تفوق داشت. نتیجه این نگاه به فضاهای شهری کاهش کیفیت های غیر کالبدی این فضاها و در نهایت کمرنگ شدن نقش آنها در شکل گیری تعاملات اجتماعی و سرزندگی شهرها می باشد.
از آنجایی که پویایی و سرزندگی در محیط های شهری وابسته به حضور انسان و فعالیت او در فضا می باشد مادامی که فضاهای عمومی در شهرها پاسخگوی ابعاد مختلف کالبدی، اجتماعی، معنایی ورفتاری انسان باشند می توانند زمینه ساز حضور وتوقف افراد و بازگشت مجددآنها به فضاودرنهایت تامین پویایی و سرزندگی فضا باشند. درادامه دراین پژوهش سعی بر شناخت آن دسته از کیفیت های محیطی شده است که علاوه بر پاسخگویی به نیازهای مختلف کاربران فضا منجر به خلق فضاهای شهری اجتماع پذیر در جهت ارتقای سرمایه اجتماعی وحفظ سرزندگی فضایی شود.
-2تعاریف و مبانی نظری
-1-2 فضای عمومی1 و فضای عمومی شهری
بر اساس تعریف فرانسیس تیبالدز» - 1992:1 - 2 عرصه عمومی تمام بخش های بافت شهری که عموم مردم به آن دسترسی فیزیکی و بصری دارند می باشد . آنها مهمترین بخش از ساختار شهر ها و شهرک های ما هستند جایی که بیشترین امکان میزان تماس و تعامل انسان ها، در آن ها وجود دارد.« با این تعریف از فضای عمومی ، می توان گفت » فضاهای شهری« بخشی از فضاهای باز و عمومی شهرها هستند که تبلور ماهیت زندگی جمعی 3 می باشند.
در واقع آن دسته از فضاهای عمومی که در آنها تعاملات و مراودات اجتماعی صورت می گیرد، فضای شهری به حساب می آیند . - Golany,1996 - آنها، مکان هایی هستند که به عموم شهروندان تعلق داشته و منحصر به جنبه کالبدی و فیزیکی نبوده بلکه کنش تعاملات شهروندی وفعالیت های شهری را نیز در بر می گیرد.یعنی کالبدی از شهر که مکان برقراری فعالیت های شهری یا عرصه بروز تعاملات اجتماعی است. به عبارتی شرط اصلی فضاهای عمومی شهری این است که در آن تعاملات و مراودات اجتماعی صورت گیرد. - راست بین، - 37:1391
فضای شهری ، فضای خالی بین ساختمانها نیست، بلکه مفهومی است در بر گیرنده ی محیط کالبدی ، فعالیت ها ، رویدادها و روابط میان آنها - مدنی پور،. - 1384 از نظر کالن - - 1377 نیز ،فضای شهری مهمترین مکان برای نمایش دادن و اهمیت بخشیدن به رویدادها و واقعه های اجتماعی است. بر این اساس وظایف فضای عمومی شهری میتوان ابزاری جهت ارتباطات و مراودات اجتماعی مکانی برای رویایی شهروندان و مدیریت و هماهنگ سازی فعالیت های آنها بیان کرد. - ,Gehl . - 1987بنابراین این فضاها دارای بیشترین پتانسیل برای توسعه ابعاد اجتماعی فرد به لحاظ تجربه مشارکت در حیات جمعی در شهرها هستند که پاسخگو بودن آن ها رشد و توسعه فردی و اجتماعی و نیز رشد تعامل مطلوب انسان - انسان و انسان- مکان را در شهرها به همراه دارد .
-2-2 پایداری وپایداری اجتماعی
مفهوم توسعه پایدارمفهومی در حال تحول و بحث بر انگیز است.رایج ترین تعریف از توسعه پایدار توسط کمیسیون برانت لند ارائه شده است که توسعه پایدار را چنین تعریف می کند»توسعه ای که نیاز نسل امروز را بدون محدود کردن امکانات نسل های آینده برای رفع نیازهای شان پاسخگو باشد. - Jischa ,1998: 1-2 - « از آنجا که انسان کانون اهداف توسعه پایدارقرار گرفته و هدف برخورداری وی از یک زندگی سالم پربار و هماهنگ با طبیعت است و پاسخگویی به نیازهای جسمی و روانی انسان در توسعه پایدار از اهمیت زیادی برخوردار است، معماری پایدار توجه به این نیازهاو پاسخگویی به آنها را باید مد نظر قرار دهد.
دیدگاه توسعه پایدار دارای ابعاد سه گانه محیطی، اقتصادی و اجتماعی می باشد که تلاش آن در جهت کاهش آلودگی های زیست محیطی، تعدیل وضعیت ناپایدار اقتصادی و برقراری تعادل اجتماعی در جامعه است. - ماخذ: - Url1 تعریف توسعه پایداراجتماعی نیز با تعریف عمومی توسعه پایدار مطابقت دارد. توسعه پایدار اجتماعی عبارتست از» توسعه ای که نیازهای اجتماعی حال را بدون غفلت از توانایی نسل آینده در تامین نیازهای اجتماعی آنها تامین کند.« - پورطاهری، - 27:1388 پایداری اجتماعی تحقق یک سازمان اجتماعی سالم و پایدار به معنای جستجوی موقعیت هاییست که بتواند اجتماع انسانی را ارتقا بخشد.
معماری و شهرسازی پایدار در گرایش اجتماعی به دنبال ایجاد فرصت هایی است که در آن فضاها و مکان های شهری امکان انتقال تجربیات ، ارتقا مبادلات اجتماعی، افزایش حس مسئولیت پذیری و تعلق خاطر داشته باشند. محدوده با کاربری مختلط و فضاهای شهری تعریف و تجهیز شده جهت حضور و مکث ساکنین بهترین پتانسیل برای تحقق این خواسته می باشند - انجمن شهرسازی آمریکا،. - 1387 با توجه به معنی واژه پایداری به معنای» دوام و ماندگاری در گذر زمان« ، تعریف دیگری که می توان برای پایداری در حوزه اجتماعی بیان کرد ماندگاری فضا بین مردم در طول زمان می باشد، هم در زمان حال و هم در آینده. یعنی فضا باید به گونه ای باشد که کارکرد های خود را در گذر زمان همواره حفظ کند و همیشه پر از حضور مردم و بستر شکلگیری فعالیت ها وتعاملات اجتماعی آنها باشد.
بنابراین از دیدگاه اجتماعی فضایی پایدار است که در ساعات مختلف شبانه روز پذیرای مخاطبین در طیف سنی و جنسی مختلف می باشد و با پاسخگویی به نیازهای مختلف آنها زمینه را برای حضور و مکث و برقراری مراودات اجتماعی آنها فراهم می آورد که این همان تعریف پویایی و سرزندگی فضایی است. به عبارت ساده فضایی که به لحاظ حضور مخاطب سرزنده و پویا باشد به لحاظ اجتماعی نیز پایدار است .
-3-2 سرزندگی و زیست پذیری
برای مفهوم سرزندگی ، برابرهای گوناگونی در غرب وجود دارد که از آنها می توان به Vitality، Viability، Livability، Liveliness اشاره نمود؛ که البته به جز " "Vitality ، لغات دیگر ، بیشتر به مفهوم زیست پذیری و قابلیت زندگی نزدیک هستند . در لغت نامه شهرسازی رابرت کوآن - 2005 - سرزندگی و زیست پذیری در کنار هم آمده و این گونه معنی شده است " "Vitality and Viability ویژگی مراکز شهرهای کوچک و بزرگ موفق است سرزندگی شهر بازتاب سطح شلوغی آن در اوقات مختلف روز و در بخش های مختلف است; در صورتی که زیست پذیری میزانی برای سنجش ظرفیت آن برای جذب سرمایه برای بقا ،بهبود و تطابق نیازهای متغیراست.درنهایت باید گفته شود که سرزندگی فضایی در صورت پایداری به زیست پذیری منجر خواهد شد.
