بخشی از مقاله
چکیده
کتاب راحهالصدور از جمله کتابهاي معروف تاریخی قرن شش هجري است که به وسیله نجم الدین ابوبکر راوندي و در ذکر دولت آل سلجوق به رشته تحریر درآمده است. اهمیت این کتاب سواي از جنبههاي تاریخی آن، بدین دلیل است که از جمله اولین کتابهایی است که تقریباً همزمان با کلیله و دمنه به شیوة نثر فنی نگارش گردیده است. با توجه به اهمیت فهم درست چگونگی شروع و شیوع نثر فنی فارسی لازم است که این اثر از جهات مختلف مورد بررسی قرار گیرد. یکی از مباحث بسیار مهمی که ما را بدین مهم رهنمون میسازد، توجه به ساختار بلاغی آن، به خصوص در زمینه کاربرد تصاویر تشبیهی و استعاري است.
لذا در این پژوهش بنا به اهمیت موضوع، دو مبحث تشبیه و استعاره از جنبههاي مختلف ساختاري و کاربردي، به شیوة توصیفی تحلیلی و بر اساس منابع بلاغت سنتی مورد بررسی قرار گرفته است. نتیجه این پژوهش ضمن اینکه نشانگر تولد و شروع نثري شاعرانه و ادبی در حوزة آثار تاریخی آن هم در کتاب راحهالصدور است، مؤید ابداعات راوندي در حیطه تصاویر تشبیهی و استعاري است. تصاویري که از یک سو ساده بوده و ریشه در سنتهاي ادبی پیشین داشته، از دیگر سو به واسطه تلاش مؤلف در جهت بکارگیري لغات و ترکیبات جدید در ساختار تصاویر تشبیهی و استعاري، از شیوع یک شیوة نویسندگی نوین، به نام نثر فنی تاریخی، خبر میدهد.
کلیدواژهها: راحه الصدور، راوندي، تصاویر تشبیهی و استعاري، نثر فنی.
مقدمه
نجمالدین ابوبکر محمدبن علی بن سلیمان راوندي در راوند کاشان متولد گردید. او علوم شرعی و ادبی و خط را آموخت تا اینکه در سال 577 هجري از این راه توانست در خدمت سلطان طغرل بن ارسلان تقرب حاصل نماید. او بعد از پایان دولت آن پادشاه در سال590 هجري به آسیاي صغیر رفت و در خدمت غیاثالدین کیخسروبن قلج ارسلان 634-616 - هجري - از سلاجقه آسیاي صغیر درآمد و کتاب مشهور خود راحهالصدور را که از مدتی پیش شروع به تألیف آن کرده بود و در سال 599 هجري آن را به اتمام رسانیده بود، با اضافاتی در حدود سال 603 هجري به نام غیاثالدین کیخسرو درآورد - صفا،1363،ج. - 98 :3
راونديالصدردورراحهکه نام اصلی آن اعلام الملوك المسمی براحه الصدور و آیه السرور است - حاکمی، - 54 :1364، بعد از ذکر دیباچه و سبب تألیف کتاب و ستایش عدل و انصاف به بحث در بارة دولت آل سلجوق از ابتداي کار آنان تا پایان عهد طغرل بن ارسلان و استیلاي خوارزمشاهیان بر عراق پرداخته و درعین حال دربارة اتابکان عراق و آذربایجان به تفصیل سخن گفته است. وي در راحهالصدور از تاریخ سلجوقنامه ظهیرالدین نیشابوري بسیار اخذ کرده است - کشاورز،1371،ج. - 774 :2ادبپژوهان این کتاب را از جمله بهترین کتاب هاي نثر پارسی دانسته و برآنند که راحهالصدور در شیوة نثر فنی مانند کلیلهودمنه ممتاز است ولی از آن سادهتر است - بهار،1376،ج - 401 :2 و در آن میتوان گونهس هایی از نثر ساده، متکلّفانه و بین بین را مشاهده کرد - خبره زاده،1384،ج - 405
:1؛ اما تاریخپژوهان برآنند که وي در بکتا خود به مدح بیش از حد پادشاهان و امرا پرداخته، »این شیوة تاریخنویسی البته چندان جایی براي اعتماد خواننده باقی نمیگذارد و بسا که اندیشه چاپلوسی و خوشامدگویی مورخ را از راستگویی منحرف ساخته باشد - زر«ینکوب،. - 46 :1368پژوهشگران ادبی، قرنهاي شش و هفت هجريرا در تاریخ تطور نثر فارسی، از نظر الفاظ و صنایع و تکلّفات و مختصات فنّی، از مهمترین ادوار به شمار آورده - خطیبی، - 157 : 1344، و معتقدند که نزدیکی متون نثر ادبی فارسی و حتّی نثر علمی به نظم، شاخص واقعی ادبیات ایران در این دوره است - ریپکا،. - 135 :1364نزدیکی نثر به شعر یکی از مهمترین ملاكهایی بوده که این ادب پژوهان در تقسیم بندي انواع نثر آن را مد نظر قرار دادهاند.
مثلاً دکتر ذبیح االله صفا از لحاظ ساده و یا شاعرانه بودن نثر آن را به سه دوره - صفا،1363،ج23:1 - 46 و اته به دو دوره تقسیم کردهاند - اته،. - 213 :1356با توجه به اینکه در بارة کاربرد تصاویر تشبیهی و استعاري راحهالصدور تحقیق مستقلی مشاهده نشد و از دیگر سو اهمیت این کتاب که همانند کلیله و دمنه در قرن شش هجري و به شیوة نثر فنی و یا شاید نزدیک به آن، به رشته تحریر درآمده، لازم مینمود که تحقیق مستقلی در این زمینه انجام شود. لذا در این پژوهش با فرض بر اینکه کتاب از جمله اولین آثاري فنی تاریخی است که داراي نثري ادبی و شاعرانه است، تلاش گردیده تا به این پرسشها پاسخ داده شود:
-نوع ساختار و کاربرد تصاویر تشبیهی در راحهالصدور چگونه است؟
-چه ویژگیهایی را براي تصاویر استعاري راحهالصدور میتوان برشمرد؟
-وجود چه اختصاصاتی در تصاویر تشبیهی و استعاري راحهالصدور بر قرار گرفتن این اثر در حوزة آثار فنی تاریخی دلالت دارد؟
نتیجه این تحقیق نشان از آن دارد که راوندي در راه ایجاد نثري زیبا و مؤثر از عناصر مختلف شعري بهره جسته و بدین وسیله سعی نموده تا به نثر خود برجستگی داده و ضمن این که نثري مخیل و زیبا و عاطفی بیافریند، و از جنبه خبري و مستقیم آن بکاهد. تلاش او در این زمینه و بهخصوص در مورد کاربرد تصاویر تشبیهی و استعاري بدیع، منجر به شیوة جدیدي در نگارش آثار تاریخی گردیده که بیشک میتوان آن را نقطه شروع مناسبی در این زمینه دانست.
- 1 تشبیه تشبیه از جمله مهمترین صورتهاي خیال است. عبدالقاهر جرجانی - ف..474ه - در این مورد گفتهاست که: »نخستین و شایستهترین چیزي که باید در آن به طور کامل اندیشیده و دقت شود، بررسی در بارة تشبیه و تمثیل و استعاره است« - جرجانی،. - 16 :1361 البته در این تعریف و بسیاري دیگر از تعاریف پیشینیان به نقش و جایگاه عاطفه و تخیل در تشبیه اشارهاي نشده است؛ام - - 1 ا از دیدگاه ادبپژوهان معاصر، تشبیهی که در آن دو عنصر عاطفه و تخیل جایگاهی نداشته باشد، ارزشمند نیست - پورنامداریان، - 58 :1374، و - وحیدیان کامیار، - 1386آ - : . - 16 تشبیه مرکز اغلب صورتهاي خیال، و حاصل نیروي تخیل شاعراست - پورنامداریان، . - 159 :1374تشبیه از برجستهترین عناصر تصویرگري در راحهالصدور است. راوندي در این اثر از تشبیه براي ایجاد زبانی مخیل، عاطفی و تأثیرگذار استفاده کرده است.
کاربرد تشبیه در راحهالصدور مانند برخی از کتب تاریخی همچون جامعالتّواریخ، مستقیم، مکرر و فقط به منظور پیام رسانی نیست. همچنین در این کتاب مانند برخی دیگر از کتب نثر فنّی تاریخی همانند تاریخوصافهدف صرفاً نشان دادن هنر نویسندگی مصنّف آن نیست. از این رو تشبیه در آن بر خلاف برخی دیگر از کتابهاي تاریخی دورهايه بعد، از ساختار، تکثّر وتنوع گستردهاي برخوردار نیست. زبان آهنگین راوندي گاهی در هنگام خلق تصویرهاي شاعرانه با قدرت تخیل او همراه شدهو عباراتی زیبا، موثّر، خیالانگیز و در نهایت عاطفی خلق میکند. به عنوان مثال در عبارت زیر گرچه اضافات تشبیهیِ »سراپردة کبریا« و»تندباد عزل« خیلی تازه به شمار نمیروند و در مقایسه با طول عبارت کم تأثیر هستند، اما زبان آهنگین راوندي در این عبارت که در مدح خدا بیان گردیده، موجبات تخیل و درنگ خواننده را بیش از پیش فراهم نموده است:
»دو صذ هزار چندین همچنین ثنا وآفرین آن پاذشاهی را که اطناب سراپردة کبریایش را تند باذ عزل نگسلد، باقٍ لا یعزِلُ، و ستایشهاي به یقین، جهانداري را که بر درگاه جلالش پردهدار ننشیند، تا جویندگان در نهلذ، یعدلُ و یفْضلُ...« - راوندي،. - 2: 1364زبان آهنگین راوندي حتّی در هنگامی که او در تشبیهات خود از الفاظ عامیانه و رایج در میان مردم بهره برده است، احساسی و مخیل است و از شدت تأثیر آن کاسته نمیشود. به عنوان مثال در متن زیر که باز هم در مدح خدا آمده، بهرهگیري او از اصطلاحات رایجی چون »جامه گازرشست، چارسو، و دکان« نه تنها از زیبایی آن نمیکاهد، بلکه آن را زیباترساخته و به زبان آهنگین متصوفه نزدیکتر میسازد. راوندي در بارةمشیت وخواست خداوند چنین میگوید:»یکی را ایمانجامه گازردرپوشستانذو - 2 - بلاي کفر ازو بگردانذ، فَضْلاً منْه، و یکی را بر چارسويس به دکّان حرمانخذلان - 3بنشانذ - و به کار او بندانذ، عدلاً منْه، ناز همه ازوست و نیاز همه بذوست...« - همان:. - 3
