بخشی از مقاله
چکیده:
در نوشتار حاضر سعی شده است تا به سعادت و مسائل پیرامون آن با نگاه فرهنگی دربسترتمدن باشکوه اسلامی نگریسته شود و تأکید شده است که سعادت هدف اصلی فرهنگ وتمدن اسلامی است و عالی ترین مقام را در میان اهداف گوناگون بشري داراست. خودشناسی مقدمه آن است و اموري همانند عقل، عبادت، علم، محبت و مراقبه و محاسبه به عنوان ابزار سعادت مطرح شده است. آنگاه از دیدگاه گروه هاي فکري به حقیقت سعادت پرداخته شد و مبانی فکري آنان در مورد خوشبختی واقعی و منظر فکري نقل گرایان، اهل کلام، صوفیه، کارکرد گرایان و عقل گرایان مورد بررسی قرار گرفته است.
مقدمه:
از مباحث مهم در حوزه انسان شناسی ، بحث از سعادت، هدف و نهایت سیر تکاملی است. تحقیق در اینکه انسان به کجا می رود؟ ایده آل او چیست؟ هدف او کدام است؟ و چه مسیري را لازم است براي هدف خود طی کند؟ انسان را با چالشی جدي در زندگی روبرو می کند و در او دغدغه آینده را ظاهر می نماید؛ از این رو پرداختن به مسائل فوق سبب می شود تا افراد علاقه مند به مطالعه دقیق و صحیح خود از هدف انسانی بپردازند تا راه روشنی را براي پیشرفت رو به جلو پیدا نمایند.
در این مقاله سعی شده است تا حقیقت سعادت، راههاي دست یابی به آن و آراء دانشمندان در طول تاریخ و فرهنگ و تمدن اسلامی واکاوي شود و دورنمایی از سیر تاریخی- فکري آن به نوشتار در آید اسلام به اعتبار گوهر خویش براي سعادت و راه هاي وصول به آن اهمیت ویژه اي قائل است و بر همین اساس پیامبر بزرگ اسلام بر دسترسی به کمال و قرب الهی به عنوان بالاترین مراحل سعادت تأکید ورزید و مردان خدا را الگویی عملی براي مشتاقان به این راه معرفی فرمود ودستیابی به آن را براي هر مسلمانی ضروري دانست.
عنایت خاص اسلام به مبحث سعادت حقیقی موجب شد از مشتی عرب بادیه نشین که همدستان گرزهاي زهرآگین بودند و تلخاب تیره می خوردند و از پاي تا به سر به خطا آلوده بودند - نهج البلاغه،خطبه - 26 و از وحشیترین آفریدگان بهشمار میآمدند - ابن خلدون،1369، ج1، ص - 229 و چپاول و کشتار خوي دائمی ایشان شده بود - ابن خلدون،1369، ج1،صص 284، 285 - و با مد نیت و نظام اجتماعی و سیاسی بیگانه بودند، مردمانی صاحب اندیشه، هدفمند و باانگیزه براي کسب مقام قرب و سعادت بسازد؛ تا آنها بتوانند قله انسانیت را در نوردند و در جوار رحمت الهی آرام گیرند و از نعمتهاي جاودانه متنعم گردند.
فرهنگ و تمدنی که اسلام ناب به مردم عرضه کرد و رهبري آن به عرب سپرده شد؛ مدل تربیتی خاصی را به بشر ارائه داد که در آن نظام دقیق و مبتنی بر الگوي کامل انسان سازي در جهت سفر به شهر سعادت به چشم می خورد. دین اسلام به هدف نهایی خود که سعادت معنوي بر اساس سعادت مادي است معناي تازه اي بخشید و سعادت را هدایت به سوي خوبی ها دانست - سبحانی، بیتا، ص. - 209 البته حقیقت سعادت؛ زمانی حاصل می شود که در پرتو اصلاح دائمی تمام صفات و قوا باشد؛ یعنی تمام صفات و رفتار فرد نیکو و شایسته شود به گونه اي که حوادث و شرایط و موقعیتهاي گوناگون هم نتواند آن ها را از بین ببرد.
- بهشتی ،1380 ،ج4،ص - 213 ابوعلی احمد بن محمد بن مسکویه - متوفی 421 ه . ق - در کتاب تهذیب الاخلاق و تطهیر الاعراق خود به این نظام دقیق دینی، شکل فلسفی متقنی داده است، آنجا که می گوید: »فضائل، اموري عدمی نیستند، بلکه کردارند که به عین آنها با مردم دمساز می شویم و با آن ها در می آمیزیم و در معاملات و اجتماعات گوناگون آن ها شرکت می جوییم و آزار و اذیت هاي آنها را تحمل می کنیم و می آموزیم و به دیگران آموزش می دهیم تا با این فضائل به سعادت هاي دیگر دست یابیم - .«ابن مسکویه،بی تا ،ص. - 49
بنابراین رابطه سعادت مورد سفارش اسلام با فضائل انسانی ضرورتاً از لزوم فهم و شناخت نظام حیات تازه اي که اسلام و الگوي تربیتی آن پدید آورد آغاز می شود؛ همان نظام حیاتی اي که تربیت فضائل انسانی باید ابزاري براي پیشرفت آدمی از رهگذر پرورش عقل و روح باشد. اسلام در تثبیت طبیعت انقلابی خود، قاطع بود و راهی براي کوتاه آمدن و سازگاري براي این انقلاب باز نگذاشت. افحکم» الجاهلیه یبغون و من احسن من االله حکماً لقوم یوقنون - «مائده - 50/ آیا آنها حکم جاهلیت را از تو می خواهند؟ و چه کسی بهتر از خدا براي قومی که اهل یقین هستند حکم می کند؟ اسلام از ابتداي ظهور خویش در تأمین سعادت بشري از اجتماع شروع کرد و تعصب قومی و قبیله اي را مطرود دانست و معیار تقوا را جایگزین آن کرد. - فتح - 26/ و آنگاه بر عدل پاي فشرده - بقره - 124 / عدل را پایه حکومت و نیز اساس رفتار انسانها نسبت به خود، خدا و دیگران دانسته است.
سعادت هدف تربیتی اسلام:
مکتب اسلام براي سعادت انسان و تکامل او برنامه و هدف دارد؛ البته هدفی درون انسانی و نه خارج از حقیقت انسان. این روش بر استعدادها و نیروهاي انسانی و تنظیم آنها تاکید دارد و از دو طریق مورد توجه قرار گرفته است اول شناخت توانایی هاي درونی و دوم ایجاد نظامی هماهنگ میان قابلیت هاي انسانی براي حصول روندي متعادل در جهت دوري از افراط و تفریط. استعدادهاي آدمی دو نوع است؛ استعدادهایی که با حیوانات دیگر مشترك است و آن استعدادهاي مادي و جسمانی است و استعدادهایی که مختص به انسان است که از آن به استعدادهاي روحانی نام می برند، بنابراین انسان زمانی به کمال نهایی دست می یابد که همه توانائی هاي درونی خویش را به کمال برساند و در این بین، پرورش استعدادهاي جسمی جایگاه خود را می یابد.
سعادت هدف نهایی:
مرحوم نراقی سعادت را بالاترین و نهایی ترین اهداف رشد و کمال انسانی در مسیر تعلیم و تربیت می داند. وي براي تبیین این هدف نهایی ضمن نقل از حکماي سلف می گویدخیر بر دو نوع است: مطلق و نسبی؛ خیر مطلق همان هدف غایی و مقصود اصلی از افرینش هستی است و خیر نسبی سلسله اموري است که فرد را به خیر مطلق و راه را براي نیل به آن هموار می کند. اما سعادت، آن هدف کاملی است که فرد با حرکت ارادي به آن می رسد و چون حرکت ارادي افراد مختلف است، سعادت نیز، نسبت به افراد گوناگون متفاوت است ولی خیر نسبت به افراد تفاوتی ندارد.
